ΣΩΚΡΑΤΟΥΣ ΒΙΟΓΡΑΦΙΑ
Ο Σωκράτης γεννήθηκε την 6 του μηνός Θαργηλίωνος το τέταρτο έτος της 77ης Ολυμπιάδας (δηλ 470 π.Χ.) και θανατώθηκε την 10η Θαργηλίωνος του πρώτου έτους της 95ης Ολυμπιάδας (δηλ 399 π.Χ.). Ο πατέρας του ονομάζετο Σωφρονίσκος και η μητέρα του Φαιναρέτη. Ο πατέρας του ήταν λιθοξόος ή λαξόος (λας = πέτρα). Συγκεκριμένα η δουλειά του λιθοξόου ήταν να πάρει το πρωτογενές μάρμαρο και να το φέρει σε κάποια μορφή, ούτως ώστε να το αναλάβει ύστερα ο γλύπτης για να κατασκευάσει αγάλματα ή ανδριάντες.
Η μητέρα του ήταν γνωστή μαία των Αθηνών, η οποία πριν τον Σωφρονίσκο είχε ξαναπαντρευτεί κάποιον Χαιρέδημο και είχε ένα παιδί από τον γάμο αυτόν τον Πατροκλέα, που ο Σωκράτης τον αναγνώριζε ως αδελφό ομομήτριο αλλά όχι ομοπάτριο. Ο Σωκράτης έμενε οικογενειακώς στον δήμο Αλωπεκής (κάπου κοντά στα σύνορα Άνω Ν. Σμύρνης και Φαλήρου). Για τα παιδικά του χρόνια γνωρίζουμε ελάχιστα πράγματα, μικρός διέθετε φυσική ευφυΐα για όλα τα πράγματα χωρίς να έχει λάβει καμία εκπαίδευση. Επίσης σαν παιδί δεν είχε καλή διαγωγή ήταν άτακτος.
Μεγαλώνοντας ασχολήθηκε όπως ήταν επόμενο με την εργασία του πατέρα του Σωφρονίσκου ως λιθοξόος, μάλιστα, όπως μας ενημερώνει ο Πορφύριος, δεν υπάκουε τον πατέρα του όταν εκείνος τον καλούσε να μεταφέρει τα εργαλεία σε κάποιο μέρος, αλλά περιφέρετο όπου του άρεσε. Ο Παυσανίας μας δίνει μια πληροφορία, ότι στα Προπύλαια της ακρόπολης υπήρχε ένα μαρμάρινο ανάγλυφο που ήταν οι Τρείς Χάριτες, το οποίο έλεγαν ότι το είχε φτιάξει ο Σωκράτης, πληροφορία η οποία διασταυρώνει και από άλλους. Ο Σωκράτης ενώ ξεκίνησε ως λιθοξόος έγινε μετά και γλύπτης αλλά τα παράτησε.
Όταν μια φορά ο φιλόσοφος Αρχέλαος εισήλθε στο εργαστήριο που ήταν ο Σωκράτης έτυχε να τον ακούσει να διεκδικεί με ενδιαφέροντα επιχειρήματα τα δικαιώματα του, ως προς την αμοιβή του, ώστε εντυπωσιάστηκε και τον κάλεσε να γίνει μαθητής του. Τότε ο Σωκράτης ήταν περίπου 17 ετών. Ωστόσο ο Σωκράτης είχε πει ότι είχε εκπαιδευτεί και από τον Πρόδικο, στον οποίο πλήρωνε δίδακτρα. Στον Σωκράτη δεν άρεσε να ταξιδεύει όπως συνήθιζαν οι φιλόσοφοι, και έλεγε ότι δεν θα τον ωφελήσει σε τίποτα το να βλέπει δένδρα.
Λάτρευε την Αθήνα, και εκαυχάτο ότι είχε βγει έξω από αυτήν λιγότερες φορές από τους κουτσούς, τυφλούς και ανάπηρους. Όσες φορές βγήκε ήταν για σοβαρούς λόγους, μια φορά στους Δελφούς, στον Ισθμό, εξ αιτίας του Πελοποννησιακού, και σε άλλες μάχες. Ο Σωκράτης ήταν σκληραγωγημένος. Ο Αλκιβιάδης στο Πλατωνικό συμπόσιο ανάφερε ότι άντεχε περισσότερο από όλους τις κακουχίες και την βαρυχειμωνιά. Μάλιστα οι άλλοι οπλίτες όταν τον έβλεπαν να περπατά άνετα ξυπόλητος πάνω στους πάγους τον στραβοκοίταζαν γιατί υπέθεταν ότι τους κορόιδευε.
Στην μάχη της Ποτίδαιας, ο Σωκράτης έδειξε αξιοθαύμαστη ανδρεία, και κατόρθωσε να σώσει τον Αλκιβιάδη. Μετά την νίκη των Αθηναίων οι αθηναίοι στρατηγοί παρασημοφόρησαν τον Αλκιβιάδη ο οποίος είπε να δοθεί το παράσημο στον Σωκράτη, πράγμα που ο φιλόσοφος δεν δέχθηκε, και γενικώς δεν ήθελε κάτι που του έφερε μεγάλη διάκριση όπως μας ενημερώνει ο Αριστοτέλης. Ο Σωκράτης απασχολούσε τους συμπολεμιστές του με την συμπεριφορά του. Μια μέρα από τα χαράματα μέχρι το άλλο πρωί στεκότανε όρθιος και ακίνητος για να βρει λύση σε κάτι που τον απασχολούσε. Μαζί του ξενύχτησαν και οι υπόλοιποι από περιέργεια να δουν αν θα κοιμηθεί.
Κατόπιν πολέμησε στην σφοδρή μάχη του Δηλίου. Για την οικογένεια του Σωκράτη τα στοιχεία είναι λίγο θολά. Ξέρουμε ότι νυμφεύτηκε την Ξανθίππη αλλά υπάρχουν κάποιοι που υποστηρίζουν ότι αργότερα νυμφεύτηκε και την Μυρτώ. Λέγεται επίσης ότι λόγο της λειψανδρίας που δημιούργησε ο πόλεμος, ψηφίστηκε ειδικός νόμος που επέτρεπε στους Αθηναίους να έχουν μια σύζυγο αλλά να μπορούν να τεκνοποιήσουν και με ακόμα μία γυναίκα, οπότε ενδέχεται να ήταν με αυτές τις δυο γυναίκες και παράλληλα.
Ο Πλάτων και ο Ξενοφών πάντως αναφέρουν μόνο την Ξανθίππη, και όπως φαίνεται από έναν διάλογο μεταξύ του Σωκράτη και του Αλκιβιάδη, όπου ο Αλκιβιάδης απορεί πως αντέχει τις φωνές της Ξανθίππης, ο Σωκράτης απαντά «όπως και συ υποφέρεις τις φωνές από τις χήνες, αλλά σου δίνουν αυγά και χηνόπουλα, έτσι και μένα η Ξανθίππη μου κάνει παιδιά». Στοιχείο που καταρρίπτει την εκδοχή της δεύτερης γυναίκας διότι οι υποστηρικτές αυτής της εκδοχής υποστήριζαν ότι από την Ξανθίππη απέκτησε μόνον τον Λαμπροκλέα, ενώ από την Μυρτώ τους Μενέξενο και Σωφρονίσκο.
Είχε γίνει δεκτό από όλους τους φιλοσόφους ότι τα τρία παιδιά του Σωκράτη δεν διακρίθηκαν σε τίποτα, και ο Αριστοτέλης τους κατηγορεί για πνευματική νωθρότητα και οκνηρία. Την Ξανθίππη, την αναφέρει ο Ξενοφώντας στο έργο «Συμπόσιο», όπου ο Αντισθένης την χαρακτηρίζει ως την πλέον δύστροπη από όλες τις γυναίκες που υπάρχουν, που υπήρξαν και θα υπάρξουν.
Ο Σωκράτης ερωτηθής πως την αντέχει, απάντησε ότι όπως εκείνοι που επιθυμούν να γίνουν οι καλύτεροι ιππείς διαλέγουν τα πιο ατίθασα και άγρια άλογα, επειδή αν καταφέρουν και χαλιναγωγήσουν αυτά θα μπορέσουν ευκολότερα τα υπόλοιπα, έτσι και αυτός αν καταφέρει να υποφέρει την Ξανθίππη ευκόλως θα μπορεί να αντιμετωπίσει όλους γενικώς τους ανθρώπους.
Την Ξανθίππη επίσης αναφέρει ο Πλάτων στο έργο «Φαίδων», μέσα στο δεσμωτήριο την ημέρα που θα έπινε ο Σωκράτης το κώνειο, να λέει μόλις είδε τους φίλους του να έρχονται: «Για τελευταία φορά Σωκράτη θα σε χαιρετήσουν οι φίλοι σου και συ αυτούς». Ο Σωκράτης δεν της απάντησε όπως συνήθιζε, αλλά εστράφη προς τον Κρίτωνα και του ζήτησε να την οδηγήσει στην οικία. Στην απολογία ανέφερε τους τρείς γιούς και τις ηλικίες τους, τον μεγαλύτερο Λαμπροκλέα που ήταν μειράκιον (14 – 21 ετών) και δύο παιδιά (1 – 7 ετών) Μενέξενο και Σωφρονίσκο.
Η δυνατότητα του Σωκράτη να συμμετάσχει στις εκστρατείες ως οπλίτης, όπου έπρεπε να αγοράσει πανοπλία και όπλα, επιβεβαιώνει την ύπαρξη περιουσίας ή κάποιου εισοδήματος.Οι νομισματικές διαβαθμίσεις κατά την Αθήνα την εποχή του Σόλωνα είχαν ως εξής: Οβολός (0,728 γραμμάρια αργύρου) 6 Οβολοί = 1 Δραχμή (4,368 γραμμάρια αργύρου) 100 Δραχμές = 1 Μνα (436,8 γραμμάρια αργύρου) 60 Μνες = 1 Τάλαντο (26 κιλά και 208 γραμμάρια αργύρου). Ο Σωκράτης αγαπούσε την σχόλη (σχόλη σημαίνει ελεύθερος χρόνος), για να μπορεί να ασχοληθεί με αυτά που του άρεσαν, και θεωρούσε την σχόλη ως το κάλλιστο των αποκτημάτων. Οι πρόγονοί μας επεδίωκαν να τακτοποιήσουν έτσι τις βιοτικές ανάγκες ούτως ώστε να έχουν ελεύθερο χρόνο για γυμναστική, φιλοσοφικές συζητήσεις, καλλιτεχνίες, πολιτική κτλ.
Και περιφρονούσαν αν κάποιος στερείτο σχόλης. Η εξωτερική εμφάνιση του Σωκράτη δεν ήταν ωραία χωρίς να είναι όμως αντιπαθής. Ήταν μετρίου αναστήματος, με πεταχτά μάτια (για να μπορεί να βλέπει άνετα και πλαγίως όπως αυτοσαρκαζόταν), η μύτη του ήταν πιεσμένη με ανασηκωμένα ρουθούνια (πράγμα που τον διευκόλυνε να δέχεται οσμές από όλες τις κατευθύνσεις), είχε μεγάλο κεφάλι χωρίς πολλά μαλλιά, με περιποιημένη γενειάδα. Είναι βέβαιο ότι γυμναζόταν συστηματικώς, καθώς πίστευε ότι η διανόηση έχει ανάγκη υγιούς σώματος.
Επέκρινε δριμύτατα όσους παραμελούσαν να γυμνάζονται, όπως πχ τον μαθηματικό Επιγένη που αδιαφορούσε και ήταν καχεκτικός. Είχε ιδιόρρυθμο βηματισμό, περπατούσε με το κεφάλι σηκωμένο πάντα ψηλά, και έριχνε πλάγια βλέμματα διαπεραστικά σαν του ταύρου όπως μας ενημερώνει ο Αλκιβιάδης στο «Συμπόσιο». Ο Αριστοφάνης επίσης στις «Νεφέλες» έλεγε ότι περπατούσε στους Αθηναϊκούς δρόμου κορδωμένος (βρενθύει = περπατά κορδωμένος) και «ρίχνων λοξοματιάς». Αντιθέτως με τον Αριστοτέλη, Ο Σωκράτης περιφρονούσε τις πολυτελείς περιβολές.
Φορούσε έναν τρίβωνα (τραχύ Σπαρτιάτικο ιμάτιο) που συμβόλιζε την σκληραγωγημένη ζωή γεμάτη στερήσεις. (αργότερα ο τρίβωνας χρησιμοποιήθηκε και από τους κυνικούς, για να καταλήξει να γίνει σύμβολο πενίας αλλά και φιλοσοφίας). Ο Αριστοφάνης από την μια, τον διακωμωδούσε ως άπλυτο και ξυπόλητο, ενώ ο Διογένης του είχε πει ότι ζει βίο τραφηλό επειδή πότε πότε φορούσε πολυτελή σανδάλια. Ο Σωκράτης δεν ήταν βρώμικος απλά δεν επέτρεπε στον εαυτό του σχολαστική καθαριότητα και αρώματα.
Ξυπόλητος περπατούσε για σκληραγώγηση, αλλά αν υπήρχε λόγος όπως όταν ήταν καλεσμένος σε δείπνο στην οικία του Αγάθωνος πήγε καλλωπισμένος. Ο Αιλιανός μας ενημερώνει ότι όταν παίζονταν κωμωδίες στο θέατρο δεν πήγαινε να τις δει, διότι δεν τον ευχαριστούσαν οι ύβρεις και οι χλευασμοί, εν αντιθέσει με τις παραστάσεις τραγωδίας του Ευριπίδη που πήγαινε πάντοτε. Επίσης πήγαινε πάντα και στον ποιητικό διαγωνισμό και όταν γινόταν και στον Πειραιά. Κατά τα Διονύσια του 423 π.Χ., ο Αριστοφάνης παρουσίασε την κωμωδία «Νεφέλαι».
Ο ίδιος ο Αριστοφάνης πίστευε ότι ήταν ένα από τα καλύτερα έργα του, το διόρθωσε ριζικά με σκοπό να το ξαναπαρουσιάσει στο κοινό. Οι «Νεφέλαι» που σώζονται μέχρι σήμερα είναι η δεύτερη εκδοχή. Στο έργο αυτό λοιπόν ο Αριστοφάνης καυτηριάζει τους σοφιστές και την παιδεία που δίνουν, με κεντρικό πρόσωπο τον ίδιο τον Σωκράτη λέγοντας πολλά ψεύδη εις βάρος του. Όταν το αντιλαμβάνεται αυτό ο Σωκράτης και ακούει κάποιους ξένους να ρωτούν να μάθουν ποιος είναι αυτός ο Σωκράτης, σηκώνεται όρθιος να τον δουν όλοι ότι ήταν αυτός. Βλέποντας και το προσωπείο που φορούσε ο ηθοποιός όλοι κατάλαβαν.
Έτσι στάθηκε λοιπόν όρθιος καθ όλη την διάρκεια της παράστασης και έτσι οι ξένοι αντί να κοιτάνε την σκηνή και τους ηθοποιούς, κοιτούσαν τον Σωκράτη και την αντίδρασή του, με την οποία έκλεψε την παράσταση προκαλώντας αγανάκτηση στους ηθοποιούς και κωμικούς ποιητές με το ύφος του που έδειχνε την περιφρόνηση του προς αυτούς. Ο Αριστοφάνης είναι κωμικός ποιητής και δεν τον ενδιαφέρει να δείξει την πραγματικότητα αλλά αντιθέτως να την παρουσιάσει με έναν τρόπο εξευτελίζοντας την να προκαλέσει γέλιο.
Παρουσιάζει λοιπόν τον Σωκράτη ως άπλυτο σοφιστή, που διαφθείρει τους νέους με τις νέες ιδέες-θεότητες που μοιάζουν ελαφρές και θαμπές σαν τις νεφέλες και αλλάζει τους θεούς με νέους θεούς. Που να ήξερε ο Αριστοφάνης ότι θα ήταν η κύρια πηγή έμπνευσης στους κατήγορους του Σωκράτη. «Αδικεί Σωκράτης, ούς μεν η πόλις νομίζει θεούς ού νομίζων, έτερα δε καινά δαιμόνια εισηγού-μενος. Αδικεί δε και τους νέους διαφθείρων. Τίμημα θάνατος»(Διογένης Λαέρτιος) Ήταν η κατηγορία μερικά χρόνια αργότερα.
Παρόλο που στην Αθήνα η γυναίκα δεν είχε την ανάλογη θέση που είχε στην Σπάρτη, ο Σωκράτης είχε πολλές φορές συνομιλήσει με αυτές. Και μάλιστα θαύμαζε την ρητορική δεινότητα της Ασπασίας. Ευφυέστατος διάλογος είναι αυτός με την εταίρα Θεοδότη, καθώς και η απάντηση που έδωσε στην άλλη εταίρα Καλλιστώ, που του είπε ότι μπορεί να πάρει όλους τους φίλους του ενώ ο Σωκράτης δεν μπορεί να της πάρει τους δικούς της. Τότε ο Σωκράτης της είπε «είναι λογικό… διότι εγώ τους οδηγώ στον ανήφορο ενώ εσύ στον κατήφορο».
Στον Αντιφώντα είπε κάποτε ότι όπως κάποιος ευχαριστείται στο να έχει ένα άλογο ή σκύλο, έτσι αυτός αντίστοιχα στο να έχει καλούς φίλους, και αν μπορούσε να τους βοηθήσει σε τίποτα θα ήταν μεγάλο ψυχικό κέρδος γι αυτόν. Ο τόπος που συνήθιζε να κυκλοφορεί ήταν η αγορά. Στην αρχαία αγορά δεν υπήρχαν μαγαζάκια που πουλούσαν κάτι, η λέξη αγορά προέρχεται από το ρήμα αγείρω ή αγύρω στα Αιολικά δηλ συναθροίζω, (εξου και το παν-ήγυρης ή αγορεύω) εκεί λοιπόν μαζεύονταν για να συζητήσουν και να βρουν λύσεις για προβλήματα απλά και μη.
Όπως πληροφορούμεθα από αξιόπιστες περιγραφές η αγορά ήταν μεγαλοπρεπή συγκροτήματα κτιρίων, με αγάλματα, βωμούς, περιστύλια, πλατάνια, ναούς και τεράστιους κίονες που πλαισίωναν επιβλητικώς την περιοχή. Η είσοδος απαγορευόταν σε καταδικασμένους για ατιμωτικά αδικήματα, σε ανθρώπους με ανάξιο βίο και κίναιδους διότι ο χώρος ραντιζότανε για εξαγνισμό. Όταν έφευγε από την αγορά πήγαινε στα γυμνάσια (γυμναστήρια) τα οποία ήταν δημόσια. Τρία ήταν τα γνωστά το Λύκειο, η Ακαδημία και το Κυνοσάργες.
Τα γυμνάσια ήταν επιβλητικά κτίσματα με περιστύλια, θερμά και ψυχρά λουτρά, παλαίστρες, αποδυτήρια, αίθουσες αναψυχής, βάρη, ανδριάντες πρωταθλητών, αγάλματα θεών και δη του Ερμή ο οποίος ήταν ο προστάτης των γυμνασίων (ενώ σήμερα είναι ο Άγιος Νεκτάριος). Το Λύκειο το οποίο είχε ιδρύσει ο Πεισίστρατος προς τιμήν του Λυκείου Απόλλωνος στο οποίο είχε αναπτυχθεί ονειρώδης βλάστηση με πανύψηλους πλατάνους. Σε αυτό το σημείο αργότερα εγκατέστησε την σχολή του ο Αριστοτέλης.
Στα γυμνάσια λοιπόν οι αρχαίοι πρόγονοι μας συνδύαζαν την σωματική γυμναστική και την πνευματική δηλ. με λίγα λόγια το «νους υγιής εν σώματι υγιές» (εν αντιθέσει με τους σημερινούς ιερείς που αντιτίθενται στην σωματική εκγύμναση με την δικαιολογία ότι είναι λατρεία της σαρκός πράγμα φαινομενικά σωστό αλλά στην πραγματικότητα ρηχό). Το λύκειο ήταν το αρχαιότερο γυμνάσιο των Αθηνών, το οποίο βρισκόταν ανατολικά κοντά στον Ιλισσό ( κοντά στην Ριζάρειο σχολή )με μεγάλη έκταση διότι εκεί έκανε ασκήσεις και επιδείξεις το ιππικό.
Το άλλο γυμνάσιο που σύχναζε ο Σωκράτης ήταν το Κυνοσάργες (εκεί που ακόμα και σήμερα ονομάζεται Κυνοσάργες – Νέος Κόσμος). Ο τόπος πήρε το όνομα του από ένα τυχαίο κάποιο γεγονός που έλαβε χώρα. Κάποτε και ενώ οι Αθηναίοι θυσίαζαν στον Ηρακλή, ένας σκύλος με άσπρο στιλπνό τρίχωμα (αργός) άρπαξε ένα κομμάτι από το θυσιαζόμενο ζώο, το οποίο καταδιωκόμενος το παράτησε κάπου. Για να εξιλεωθούν οι Αθηναίοι ανήγειραν ιερό του Ηρακλή και γυμνάσιο στο σημείο που ο σκύλος εγκατέλειψε την λεία του, όπως ζήτησε ο χρησμός.
Τέλος ο Σωκράτης μετέβαινε και στο γυμνάσιο της Ακαδημία (προάστιο που είχε πάρει το όνομα του από τον από τον ήρωα Ακάδημο) κοντά στην σημερινή λαχαναγορά. Η περιοχή εκεί ήταν αφιερωμένη στην Αθηνά και ήταν γεμάτη από το ιερό δένδρο της, την ελιά. Ο Κίμωνας είχε φροντίσει ιδιαιτέρως το μέρος αυτό, και το είχε μετατρέψει σε βαθύισκιο δάσος, με βωμούς και αγάλματα. Κάπου εκεί μέσα στον ελαιώνα ετάφη ο Πλάτων ο οποίος εκεί κοντά (Κολωνό) είχε την εξοχική του κατοικία.
Όταν έπεφτε σιγά σιγά το φως του ήλιου, οι Αθηναίοι λόγω του πλούτου, συνήθιζαν να οργανώνουν συμπόσια για να εορταστεί κάποιο σημαντικό γεγονός πχ κάποια επιτυχία σε Ολυμπιακούς αγώνες, η επιστροφή από κάποιο ταξίδι ενώ αργότερα το διοργάνωναν για ψυχαγωγία ή φιλοσοφική συζήτηση. Το συμπόσιο δεν ήταν συνεστίαση μεταξύ φίλων, αλλά άγυρις κοινή. Κατά την διάρκεια του δείπνου δεν έπιναν κρασί.
Μόλις τελείωναν το φαγητό, έκαναν μια σπονδή, έριχναν από το ποτήρι το ποτό τους αναλόγως τον θεό ή τον σκοπό με για τον οποίο ετελούντο το όργιο μια ωδή προς τον θεό/α (ή λέξη όργιο είναι μια από τις πολλές που στο πέρασμα του χρόνου έχει αλλοιωθεί η έννοια της. Όργιο ήταν η τελετουργία προς κάποιον Θεό/α. Αργότερα οι Ρωμαίοι κατά την διάρκεια οργίου –τελετής- προς κάποιο/α Θεά της σαρκικής απόλαυσης προστέθηκε η σαρκική πράξη και έτσι παρέμεινε λανθασμένα η έννοια).
Η σπονδή αφιερωνόταν στον αγαθό δαίμονα ή την υγεία. (Δαίμον είναι ακόμα μια αλλοιωμένη λέξη-έννοια. Δαίμον ή δαήμον σημαίνει γνώστης. Η λέξη αλλοιώθηκε και πήρε την σημερινή διαβολική της μορφή από τους χριστιανούς (για την ακρίβεια Παυλιστές) οι οποίοι ήθελαν να σταματήσουν την γνώση (ευδαιμονία) του λαού για ευνόητους λόγους. Έτσι σταμάτησαν το Ελληνικό πνεύμα καταστρέφοντας αγάλματα και αρχαίους ναούς με την δικαιολογία ότι διώχνουν τα δαιμόνια μακριά παραποιώντας τις έννοιες και την πραγματικότητα κατά το συμφέρον τους).
Στην συνέχεια λοιπόν οι δούλοι έπαιρναν τα τραπέζια, καθάριζαν τον χώρο και έφερναν νερό και αρωματικό σμήγμα (σαπούνι) για να πλυθούν οι καλεσμένοι. Εξελέγετο ο άρχον του πότου ή Συμποσίαρχος, ο οποίος φρόντιζε για την επιτυχία του συμποσίου, δηλαδή επέλεγε τις ωδές που θα τραγουδούσαν, πόσο κρασί θα έπινε ο καθένας διότι στο συμπόσιο δεν έπινες όσο ήθελες αλλά όσο σου όριζαν, όριζε παιχνίδια (σκάκι, ζάρια αινίγματα ερωτήσεις γνώσεων) και κυρίως το θέμα της συζήτησης.
Το δείπνο περιλάμβανε ξηρούς καρπούς, ποικιλίες τυριών, πίτες κτλ. Στα συμπόσια προσέρχονταν ακροβάτες, ταχυδακτυλουργοί, γελωτοποιοί και συχνά απρόσκλητοι επισκέπτες (παράσιτοι). Επικρατούσε ευθυμία, και έπαιζαν παιχνίδια όπως σκάκι (πεττοί), ζάρια (κύβους) κτλ, ενώ αν κάποιος δεν έλυνε κάποιο αίνιγμα ή έδινα λάθος απάντηση σε παιχνίδια γνώσεων η τιμωρία ήταν να πιεί ένα ποτήρι κρασί με αλάτι απνευστί (χωρίς να πάρει αέρα). Εκτός από τα επιτραπέζια παιχνίδια, τους ακροβάτες τους γελωτοποιούς κτλ, στα συμπόσια διεξήγοντο και υψηλού επιπέδου φιλοσοφικές συζητήσεις.
Στα συμπόσια παρίσταντο μορφωμένοι άνθρωποι, καλλιτέχνες, φιλόσοφοι, πολιτικοί οι οποίοι συζητούσαν αξιόλογα επιστημονικά θέματα. Κατά τα χαράματα έληγε το όργιο (τελετή), έκαναν σπονδή στον υπνοδότη Ερμή ο οποίος με το κηρύκειο χάριζε γλυκό ύπνο, έτσι λοιπόν σχημάτιζαν μια πομπή – ομάδα (Κώμος) και τραγουδώντας (Ωδή) στους Αθηναϊκούς δρόμους (αυτό παρέμεινε στους αιώνες μέχρι και πριν 50 χρόνια γνωστή ως «καντάδα») έχοντας μια ευχάριστη διάθεση και ευθυμία.
Από αυτές τις έννοιες λοιπόν (Κώμος, Ωδές) και την ευχάριστη και εύθυμη διάθεση που υπήρχε κατά την πομπή, πήραν κάποια θεατρικά ποιήματα το όνομά τους και ονομάστηκαν «Κωμωδίες» .
Πολλές φορές, οι φίλοι του Σωκράτη πληροφορούντο ότι δίνει διαλέξεις κάποιος σοφός ή σοφιστής, έφερναν τον Σωκράτη εκεί για να κονταρομαχήσουν διαλεκτικώς και να παρακολουθήσουν την συνομιλία. Επειδή ο Σωκράτης δεν είχε τα απαιτούμενα χρήματα για να πληρώσει ούτως ώστε να δεχθεί ο άλλος σοφός ή σοφιστής την συνομιλία, πλήρωναν αντʼ αυτού το τίμημα. Συχνά συνέβαινε Αθηναίος πλούσιος να φιλοξενεί κάποιον ξένο (Έλληνα από άλλη πόλη) διαπρεπή φιλόσοφο. Τότε διαπραγματεύοντο οι συναντήσεις και οι ενδιαφέρουσες συζητήσεις που συνέβαλαν σημαντικά στην εξέλιξη της φιλοσοφίας και γενικώς στην πνευματική ανάπτυξη.
Παραδείγματος χάριν ο πλούσιος Πυθόδωρος, που στην οικία του στον Κεραμεικό, ο Σωκράτης συνομίλησε με τον Ζήνωνα και τον Παρμενίδη για το πολύπλοκο θέμα της υπάρξεως των ιδεών και της σχέσεων των προς τα αισθητά πράγματα. Η βάση στην φιλοσοφία του Σωκράτη υπήρξε το γνωμικό «γνώθι εις εαυτόν» που ήταν γραμμένο με ολόχρυσα γράμματα στα προπύλαια του ναού του Απόλλωνα στους Δελφούς, δηλαδή να γνωρίσουμε ώστε να γνωρίζουμε τον εαυτό μας.
Ο Θαλής νωρίτερα όταν τον είχαν ρωτήσει τι είναι το πιο δύσκολο πράγμα στον κόσμο είχε πει « να γνωρίσεις τον εαυτό σου». και όντως… στον διπλανό ή στον απέναντι εύκολα μπορείς να διακρίνεις κάποιο λάθος ή κάποια αδυναμία ή τι θα ήταν το σωστότερο να κάνει, στον εαυτό μας όμως είναι σαν να μπαίνει ένα πέπλο στο μυαλό μας το οποίο μας εμποδίζει να δούμε. Το γνωμικό λοιπόν αυτό ακριβώς μας ωθεί… να νικήσουμε αυτή την μεγάλη και ίσως μεγαλύτερη αδυναμία μας.
Ο Σωκράτης λοιπόν βασισμένος σε αυτό το γνωμικό βοηθούσε τους συνανθρώπους του να μπορέσουν να «δουν» τον εαυτό τους με την μαιευτική μέθοδο του. Ο Αριστοτέλης έγραψε ειδικά στο έργο του «μετά τα φυσικά» για τον δάσκαλο του δασκάλου του, ότι ασχολήθηκε με την ηθική και όχι με θέματα της φύσης. Άλλωστε ο άνθρωπος προέχει των λοιπών. Αξιοπερίεργο είναι ότι ο Σωκράτης στο έργο «Φαίδων» ή «περί ψυχής» περιγράφει την γη από ψηλά, και δίνει τον νόμο της βαρύτητας που αργότερα παρουσίασε για δικό του ο Ισαάκ Νεύτων.
Την άποψη του Σωκράτη, ότι πρέπει να κοιτάξουμε πρωτίστως τα εδώ, δηλ. να βελτιώσουμε εμάς για να δημιουργήσουμε μια ανθρώπινη κοινωνία κατ επέκταση, υιοθέτησε και ο διαπρεπής Κύπριος φιλόσοφος ο Δημώναξ. Ο Δημώναξ λοιπόν ανέφερε το «ελεύθερον όστις ούτε ελπίζει τι, ούτε φοβείται τι» απόφθεγμα που ο Ν. Καζαντζάκης έβαλε να χαράξουν στον τάφο του ως δικό του.
Αυτό μάλιστα που χαρακτηρίζει το Σωκράτη ως άνθρωπο αλλά και ως διανοούμενο είναι το περίφημο «δαιμόνιον», το οποίο, όπως υποστήριζε ο ίδιος, ήταν μια εσωτερική αποτροπή και καμιά φορά προειδοποίηση που τον προφύλασσε από οποιαδήποτε παρέκκλιση από το σωστό δρόμο. H πίστη αυτή του Σωκράτη στο μεγαλείο και τη σοφία του θεού ενισχύθηκε με το επιχείρημα του προορισμού. O κόσμος είναι φτιαγμένος για τον άνθρωπο και το κάθε μέρος, το κάθε κομμάτι του ανθρώπου είναι προσαρμοσμένο σε έναν καλό σκοπό.
Άρα, λοιπόν, όλα τα πράγματα που υπάρχουν είναι δημιουργήματα ενός σοφού τεχνίτη, ο οποίος αγαπάει όλα τα ζωντανά όντα. O άνθρωπος όμως είναι το ανώτερο από όλα τα πλάσματα και για αυτό το λόγο η θεότητα έχει λάβει ιδιαίτερη μέριμνα για αυτόν. Όπως αναφέραμε παραπάνω, ο Σωκράτης αισθανόταν υποχρεωμένος να κάνει ευχαριστήριες θυσίες, αλλά πίστευε ότι η χαρά των θεών είναι ανάλογη με την αγιότητα αυτού που πραγματοποιούσε τη θυσία ή έκανε την προσευχή του. Επειδή μάλιστα οι θεοί γνώριζαν καλά το δικό του συμφέρον, συνήθιζε να προσεύχεται απλά: «Δώστε μου, θεοί, ό,τι είναι καλύτερο για μένα».
Η ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ ΤΟΥ ΣΩΚΡΑΤΗ
ΟΙ ΦΙΛΟΣΟΦΙΚΕΣ ΤΟΥ ΘΕΣΕΙΣ
Με το Σωκράτη αρχίζει η ανθρωπολογική περίοδος της Ελληνικής φιλοσοφίας, γιατί αυτός δεν ασχολείται, όπως οι πριν από αυτόν, με τα προβλήματα για την αρχή του κόσμου, αλλά μόνο με τον άνθρωπο. Επιδιώκει να γεννήσει σε αυτόν την εσωτερική ανησυχία και να αφυπνίσει τον έρωτα για τη σοφία, προς την αρετή. Βασική θέση της Σωκρατικής φιλοσοφίας ήταν ότι η αληθινή γνώση δεν είναι μόνο πηγή, αλλά η ουσία της αρετής. Για αυτό προτιμούσε να αναζητεί εκείνο το είδος της αλήθειας που θα καθόριζε τη διαγωγή των ανθρώπων.
Έτσι, προσπαθούσε να βρει απάντηση στα ερωτήματα: «Τι είναι ευσέβεια και τι ασέβεια;», «Τι είναι το ωραίο και ποιο το άσχημο;», «Τι είναι κυβερνήτης ανθρώπων και ποιος δεσποτικός χαρακτήρας;» κ.λ.π. H Σωκρατική μέθοδος έρευνας γινόταν πάντα μέσω της συζήτησης με κάποιον από τους συντρόφους του. Επειδή ήταν εκπληκτικός χειριστής του λόγου, χωρίς δυσκολία μπορούσε να αποδείξει στο συνομιλητή του πως ήταν ακατατόπιστος στο θέμα που συζητούσαν. Αφού είχε ξεκαθαρίσει το θέμα της συζήτησης, προχωρούσε επαγωγικά στο να θεμελιώσει ακριβείς ορισμούς γενικών όρων.
Έτσι, ενώ δήλωνε πλήρη άγνοια για όλα τα θέματα, συγχρόνως προσπαθούσε να δημιουργήσει μια κύρια βάση ηθικής επιστήμης που θα μπορούσε να χρησιμεύσει ως οδηγός στον εαυτό του και στους άλλους. Αμφισβητώντας όλα τα πράγματα, βρισκόταν κοντά στους σοφιστές. Όμως εκείνος υποδείκνυε τη λογική μάλλον παρά τις αισθήσεις ως το καθολικό και αιώνιο στοιχείο μέσα στον άνθρωπο και για αυτό αποτελούσε το μοναδικό αλάθητο κριτήριο της αλήθειας.
Επειδή όμως η πνευματική μόρφωση μπορούσε να μεγαλώνει τη δύναμη του ανθρώπου για να πράξει το κακό, προσπάθησε πρώτα από όλα να διδάξει στους μαθητές του τον αυτοέλεγχο και να τους εμπνεύσει πνεύμα σωφροσύνης στις σχέσεις τους με τους θεούς. Πρέπει να γυρεύουμε, ισχυριζόταν, τη σοφία και τη δικαιοσύνη όχι γιατί είναι χρήσιμες στους ανθρώπους, αλλά και γιατί είναι αρεστές στους θεούς. Κοντολογίς τα διδάγματα του ήταν σχεδόν στον ίδιο βαθμό θρησκευτικά αλλά και φιλοσοφικά. Αναλυτικότερα ο Σωκράτης είναι περισσότερο γνωστός από την άποψη του ότι «η αρετή είναι γνώση». Οι κυρίως αντίπαλοι του, οι σοφιστές, υποστήριζαν δύο πράγματα:
Είναι σύμφωνο με το χαρακτήρα του Σωκράτη να μην έχει δώσει την απάντηση. Είχε συνηθίσει να λέει ότι ο ίδιος δεν γνώριζε τίποτε και ότι το μόνο στο οποίο ήταν σοφότερος από τους άλλους ήταν πως είχε συνείδηση της άγνοιας του, ενώ αυτοί δεν είχαν της δικής τους. H ουσία της Σωκρατικής μεθόδου ήταν να πείθει το συνομιλητή του ότι, ενώ πίστευε πως ήξερε κάτι, στην πραγματικότητα δεν ήξερε. H πεποίθηση της άγνοιας είναι το απαραίτητο πρώτο βήμα για την απόκτηση της γνώσης, γιατί κανείς δεν αναζητεί τη γνώση σχετικά με οτιδήποτε, αν έχει την αυταπάτη ότι την κατέχει ήδη.
Άπαξ και αντιλαμβανόταν ποιος ήταν ο δρόμος για το στόχο, ήταν πρόθυμος να τον αναζητήσει μαζί τους και η όλη φιλοσοφία για το Σωκράτη συνίστατο σε αυτή την ιδέα της «κοινής έρευνας». Ούτε ο συνομιλητής του ούτε ο ίδιος ήξερε ακόμα την αλήθεια, αλλά, αν πειθόταν ο άλλος ότι αυτό ήταν έτσι, θα μπορούσαν και οι δύο να ξεκινήσουν μαζί, με την ελπίδα πάντοτε να βρουν την αλήθεια. Αυτή η πίστη για την άγνοια όχι μόνο του εαυτού του αλλά και όλης της ανθρωπότητας, περισσότερο από οτιδήποτε άλλο αποτελεί τη συμβολή του Σωκράτη στη φιλοσοφική σκέψη.
H συζήτηση των ανθρώπων της εποχής του είχε αναμειχθεί με μια μεγάλη ποικιλία γενικών όρων, ιδιαίτερα αυτών που χρησίμευαν για να περιγράψουν ηθικές έννοιες – δικαιοσύνη, σωφροσύνη, ανδρεία κ.ο.κ. O Σωκράτης ξεκινούσε πιστεύοντας ότι οι άνθρωποι ήξεραν π σήμαιναν αυτοί οι όροι, εφόσον τους χρησιμοποιούσαν καθημερινά, και ήλπιζε ότι θα το έλεγαν και σε αυτόν που δεν το γνώριζε. Όταν τους ρωτούσε όμως, ανακάλυπτε ότι κανείς τους δεν μπορούσε να του δώσει μια σωστή ερμηνεία.
Ίσως υπό το φως της σοφιστικής διδασκαλίας θα έπρεπε να υποτεθεί ότι αυτοί οι όροι δεν είχαν πράγματι σημασία, αλλά, εάν ίσχυε αυτό, οι άνθρωποι θα έπρεπε να σταματήσουν να τους χρησιμοποιούν. Εάν εξάλλου είχαν κάποια σταθερή σημασία, τότε όσοι τις χρησιμοποιούν θα έπρεπε να είναι σε θέση να πουν τι σημαίνουν. Δεν μπορείς να συζητάς για ενέργειες σοφές, δίκαιες ή χρηστές, παρά μόνο αν ξέρεις τι είναι σοφία, δικαιοσύνη ή χρηστότητα. Αν, όπως υποψιαζόταν ο Σωκράτης, οι διάφοροι άνθρωποι χρησιμοποιώντας τις ίδιες λέξεις εννοούν διαφορετικά πράγματα, συζητούν χωρίς να συνεννοούνται, το μόνο αποτέλεσμα θα είναι η σύγχυση.
H σύγχυση θα είναι γνωστική αλλά – το σημαντικότερο – και ηθική. Από γνωστική άποψη το να συζητάς με κάποιον που χρησιμοποιεί τους όρους του με σημασία διαφορετική από τη δική σου δεν μπορεί να οδηγήσει πουθενά και, από ηθική άποψη, όταν οι αμφισβητούμενοι όροι παίρνουν τη θέση ηθικών εννοιών, τότε μόνο αναρχία μπορεί να προκύψει. Αυτή τη διπλή όψη του προβλήματος, γνωστική και ηθική, ήθελε να εκφράσει ο Σωκράτης με το ρητό του ότι η αρετή είναι γνώση.
Τόσο καθαρό εξάλλου ήταν το μυαλό του και τόσο σταθερός ο χαρακτήρας του, ώστε του φαινόταν αυταπόδεικτο το γεγονός όπου, αν οι άνθρωποι μπορούσαν να φτάσουν στο σημείο να δουν αυτή την αλήθεια, θα διάλεγαν αυτόματα το σωστό. Ό,τι χρειαζόταν ήταν να τους πείσει κάποιος να κάνουν τον κόπο να βρουν ποιο είναι το σωστό. Από εδώ προκύπτει το δεύτερο περίφημο ρητό του, ότι κανείς δεν κάνει με τη θέληση του το κακό. Av η αρετή είναι γνώση, η κακία οφείλεται στην άγνοια και μόνο.
Πώς, λοιπόν, θα ξεκινήσουμε για να κατακτήσουμε τη γνώση του τι είναι αρετή, δικαιοσύνη κ.λπ.; O Σωκράτης ήταν έτοιμος να προτείνει μια μέθοδο και για τους άλλους και για τον εαυτό του. H γνώση κατακτάται σε δύο στάδια, στα οποία αναφέρεται ο Αριστοτέλης, όταν λέει ότι ο Σωκράτης μπορεί δικαιολογημένα να προβάλει ως δικά του δύο πράγματα, την επαγωγή και το γενικό ορισμό. Αυτοί οι λογικοί όροι δεν φαίνονται να έχουν και πολλή σχέση με την ηθική, αλλά για το Σωκράτη η σχέση ήταν ζωτική.
Το πρώτο στάδιο ήταν να συγκεντρωθούν παραδείγματα, για τα οποία -συμφωνούν και οι δύο συζητητές – μπορεί να ισχύσει ο όρος «δικαιοσύνη» (αν η δικαιοσύνη είναι το ζητούμενο). Τότε τα συγκεντρωμένα παραδείγματα των δίκαιων πράξεων εξετάζονται για να ανακαλυφθεί σε αυτά κάποια κοινή ιδιότητα, χάρη στην οποία οι πράξεις φέρουν αυτό το χαρακτηρισμό. H κοινή ιδιότητα, ή μια ομάδα ή μια δέσμη από κοινές ιδιότητες, συνιστά την ουσία τους ως δίκαιων πράξεων. Συνιστά πράγματι αυτή τον ορισμό της δικαιοσύνης.
Έτσι, η επαγωγή αποτελεί μια «πορεία» του νου από τις ειδικές περιπτώσεις, αν τις συγκεντρώσουμε και τις δούμε συνολικά, προς την κατανόηση του κοινού όρου. Το σφάλμα που έβρισκε ο Σωκράτης στις απαντήσεις των συνομιλητών του ήταν ότι θεωρούσαν αρκετό να ολοκληρώνουν το πρώτο στάδιο μόνο, δηλαδή να αναφέρουν μερικά παραδείγματα και να λένε, π.χ., «αυτό κι εκείνο είναι δικαιοσύνη» και για αυτό προσπαθούσε να τους κάνει να δουν, έστω και αν υπάρχουν πολλά και ποικίλα παραδείγματα ορθής ενέργειας, πρέπει όλα αυτό να έχουν μια κοινή ιδιότητα ή ένα χαρακτήρα κοινό, με βάση τον οποίο και χαρακτηρίζονται ορθά.
Διαφορετικά, η λέξη «ορθός» δεν έχει νόημα. Αυτός ήταν ο στόχος των επίμονων και καμιά φορά ενοχλητικών ερωτήσεων που κατέστησαν το Σωκράτη τόσο αντιδημοτικό – να φτάσει από το σμήνος των αρετών στον ορισμό του ενός, της αρετής. Μοιάζει με άσκηση λογικής, αλλά στην πράξη ήταν ο μόνος τρόπος με τον οποίο πίστευε ο Σωκράτης ότι θα καταπολεμούσε τις ανατρεπτικές ηθικές συνέπειες της σοφιστικής διδασκαλίας. Αυτοί οι άνθρωποι, που σε απάντηση σε παρόμοια ερωτήματα, όπως «Τι είναι ευσέβεια;» απαντούσαν «Αυτό που κάνω τώρα», είναι ακριβώς αυτοί που θα υποστήριζαν ότι ο μόνος κανόνας για την πράξη είναι να αποφασίζεις αυθόρμητα ποιο είναι το πλεονεκτικότερο.
Κανόνες με την παραδεδεγμένη έννοια δεν υπήρχαν. Το λογικό σόφισμα οδηγούσε κατευθείαν σε ηθική αναρχία. Σχηματικά ο Σωκράτης πίστευε ότι ο άνθρωπος είναι φύσει αγαθός και οι ηθικές έννοιες λανθάνουν στο εσωτερικό του και αποτελούν ένα αντικειμενικό κριτήριο. O άνθρωπος, εάν εμβαθύνει στον εαυτό του, θα βρει τους ηθικούς κανόνες (γνώθι σ” αυτόν) και θα γίνει ενάρετος. Έπειτα από αυτό οι πράξεις του θα είναι αγαθές, γιατί δεν μπορεί να είναι κακός, αφού αυτό συγκρούεται με την εσώτατη φύση του.
Άλλο ένα σημαντικό αξίωμα του Σωκράτη ήταν η «ενότητα των αρετών», ότι δηλαδή οι ηθικές αρετές είναι αλληλένδετες – αν έχεις αποκτήσει τη μία, τις έχεις αποκτήσει όλες, αφού οι διάφορες αρετές έχουν ως κίνητρο την ίδια ορθολογική σκέψη και αποτελούν απλώς εκφράσεις της μιας και μοναδικής αρετής. Στο επιχείρημα αυτό μια τελευταία βαθμίδα ήταν ότι «η αρετή είναι ευδαιμονία», εφόσον κάθε άνθρωπος με ορθή γνώση θα αναζητήσει τις πράξεις εκείνες που οδηγούν προς την ευδαιμονία. Αυτό οδήγησε προς το άλλο «Σωκρατικό παράδοξο», ότι «ουδείς εκών κακός», επειδή η κακία οφείλεται στην άγνοια κατά τον φιλόσοφο.
Η μέθοδος διδασκαλίας που χρησιμοποιούσε ήταν εξίσου αξιόλογη και νεωτεριστική: διατυπώνει ερωτήσεις σε όλους τους ανθρώπους ενώ συγχρόνως διδάσκει (Σωκρατική ειρωνεία) και καθοδηγεί τον συνομιλητή του να αναζητήσει ηθικές πράξεις σχετικά με την έννοια που εξετάζει και με επαγωγικό συλλογισμό να εξάγει έναν γενικό ορισμό ο οποίος αντιστοιχεί σε ένα απόλυτα ηθικό πρότυπο (μαιευτική) για να βαδίσει στον δρόμο της αλήθειας (διαλεκτική). Για αυτόν τον λόγο ο μέγας φιλόσοφος δεν έγραψε απολύτως τίποτε.
Μια μεγάλη ακόμη συμβολή του Σωκράτη ήταν ίδια η προσωπικότητά του, η ταπεινοφροσύνη, η αξιοπρέπειά του, το γεγονός ότι αναγνώριζε την άγνοιά του (εν οίδα ότι ουδέν οίδα), την οποία αντέταξε στην αλαζονική παντογνωσία των σοφιστών.
Ο κοινός άνθρωπος αντιµετώπιζε το πρόβληµα: να πιστέψει µαζί µε τον Παρµενίδη ότι κάθε κίνηση ήταν αυταπάτη και η πραγµατικότητα ένα ακίνητο και πλήρες ον ή αλλιώς «να σώσει τα φαινόµενα» (όπως οι άλλοι είχαν το θράσος να πουν) µε το να παραδεχτεί ως µόνες πραγµατικότητες τα άτοµα -αόρατα, άχρωµα, άοσµα, άηχα άτοµα- και το κενό. Καµιά από τις δύο εικόνες δεν ήταν ούτε ενθαρρυντική, ούτε ιδιαίτερα πιστευτή. Όπως και να ’ναι, αν θα έπρεπε να πιστέψουµε τους φυσικούς φιλοσόφους, τότε ό,τι ονόµαζαν «φύσιν» ή πραγµατική ουσία των πραγµάτων ήταν κάτι το απολύτως µακριά από τον κόσµο στον οποίο φαίνεται να ζούµε.
Αν είχαν δίκιο, τότε η φύση του πραγµατικού κόσµου αποδεικνυόταν να έχει πολύ λίγες συνέπειες για τον άνθρωπο, που έπρεπε να έχει δοσοληψίες καθηµερινές µε έναν κόσµο τελείως διαφορετικό. Για να κατανοήσουµε αυτή τη στάση, θα πρέπει βέβαια να θυµίσουµε στον εαυτό µας ότι εντελώς απουσίαζε οποιαδήποτε πειραµατική απόδειξη για τους ισχυρισµός τους, και επίσης κάθε µορφή εφαρµοσµένης επιστήµης.
Οι λόγοι αυτής της µεταβολής ήταν κατ’ ανάγκην σύνθετοι. Η Αθήνα είχε γίνει στον πνευµατικό τοµέα και σε άλλους ο αδιαµφισβήτητος ηγέτης του Ελληνικού κόσµου, έτσι που και οι διανοητές από άλλες περιοχές του Ελληνισµού, όπως ο Αναξαγόρας και ο Πρωταγόρας, έτειναν vα προσελκυστούν στην τροχιά της Αθήνας και να ζήσουν εκεί. Αλλά η Αθήνα, από το 431 μ.Χ. και µετά, είχε εµπλακεί στον µακρό και φοβερό πόλεµο που θα οδηγούσε στην πτώση της τριάντα χρόνια αργότερα, και αµέσως µετά την έκρηξη του δοκίµασε όλη τη φρίκη του λοιµού.
Αν η αµερόληπτη επιστηµονική έρευνα απαιτεί, όπως σωστά λέει ο Αριστοτέλης, τουλάχιστον ένα ελάχιστο άνεσης και άνετων υλικών συνθηκών, τότε η Αθήνα δεν ήταν πια τόπος άνετης διαβίωσης, αλλά µάλλον µια πόλη στην οποία οι προβληµατισµοί για την ανθρώπινη ζωή και πράξη όλο και επεκτείνονταν. Επιπλέον η Αθήνα ήταν δηµοκρατία, δηµοκρατία αρκετά µικρή ώστε να εξασφαλίζει πραγµατικά τη συµµετοχή όλων των ελεύθερων πολιτών στην πολιτική ζωή και όχι απλώς την εκλογή πολιτικών αντιπροσώπων κάθε τόσα χρόνια.
Ορισµένα αξιώµατα δίνονταν µε κλήρο και ο κάθε πολίτης µπορούσε να νιώθει ότι είχε αρκετή πιθανότητα να παίξει ενεργό ρόλο στην πορεία των κρατικών υποθέσεων. Τούτο µε τη σειρά του τροφοδοτούσε τη φιλοδοξία τους να µάθουν περισσότερα για τις αρχές που πάνω τους στηρίζεται η πολιτική ζωή και για τις τέχνες που θα τους εξασφάλιζαν την επιτυχία στην πολιτική.
Η βάση της φυσικής επιστήµης στην Ελλάδα, ήταν η έρευνα για µια µονιµότητα ή σταθερότητα και για µια υποκρυπτόµενη ενότητα σε έναν κόσµο επιφανειακά µεταβλητό και ασταθή, συναποτελούµενο απλώς από µια πολλαπλότητα που πολύ µας µπερδεύει. Ο κοινός άνθρωπος θα πρέπει να πίστευε ότι οι φυσικοί φιλόσοφοι είχαν σαφώς αποτύχει. Του πρόσφεραν τη δυνατότητα της εκλογής ανάµεσα στον Παρµενίδη και τους ατοµικούς. Ή θα δεχόταν την ενότητα του κόσµου, µε τίµηµα να αρνηθεί να πιστεύει σε ό,τι του φαινόταν πραγµατικό και να παραδεχτεί ότι όλες του οι αισθήσεις ήταν απατηλές.
Ή θα ακολουθούσε όσους είχαν εγκαταλείψει κάθε άποψη για το ενιαίο του κόσµου πίσω από την πολλότητα, και δηµιουργούσαν έναν κόσµο συνιστάµενο από άπειρη και µόνο πολλότητα· και ούτε καν δέχονταν το χαρακτηρισµό της πραγµατικότητας για τις δευτερεύουσες ιδιότητες που συνιστούσαν µέγα µέρος του κόσµου της εµπειρίας του, του κόσµου τον οποίο θα µπορούσαν να δουν και ακροαστούν και οσφρανθούν και γευθούν. Η αντίδραση και η στροφή προς τον ανθρωποκεντρισµό συνδυάζεται µε την άνοδο µιας νέας τάξης, των Σοφιστών.
Συχνά τονίζεται ότι οι Σοφιστές δεν αποτελούσαν χωριστή φιλοσοφική σχολή, αλλά µάλλον επαγγελµατική τάξη. Ήταν περιφερόµενοι δάσκαλοι που κέρδιζαν το ψωµί τους χάρη στην πείνα για καθοδήγηση σε πρακτικά θέµατα, πείνα που παρουσιάστηκε εκείνη την εποχή από τις αιτίες που ανέφερα: τις αυξανόµενες ευκαιρίες να πάρει κάποιος µέρος στην πολιτική δράση, την αναπτυσσόµενη δυσαρέσκεια προς τους φυσικούς φιλοσόφους και (θα µπορούσε να προσθέσει κανείς) έναν αυξανόµενο σκεπτικισµό απέναντι στο κύρος της παραδοσιακής θρησκευτικής διδασκαλίας µε τις ωµά ανθρωποµορφικές παραστάσεις των θεών.
Η λέξη «σοφιστής» («πρακτικός δάσκαλος της σοφίας») δεν είχε ως τότε καθόλου προσβλητική σηµασία. Ήταν πράγµατι η λέξη που χρησιµοποιούσαν για τους επτά σοφούς της παράδοσης. Η αντιδηµοτικότητα των Σοφιστών του 5ου αιώνα έδωσε στη λέξη την απόχρωση που έχει έκτοτε. Αν και δεν µπορεί κανείς να θεωρήσει τους Σοφιστές χωριστή φιλοσοφική σχολή, είχαν κάποια συγκεκριµένα κοινά σηµεία.
Ένα ήταν η ουσιαστικά πρακτική φύση της διδασκαλίας τους· ως τέτοια παρουσίαζαν την εναποτύπωση στο νου των νέων της «αρετής». Συζητήσαµε κιόλας για το νόηµα αυτής της λέξης, που η πρακτική της σηµασία φαίνεται καθαρά στην ιστορία του Σοφιστή Ιππία που, για να διαφηµίσει κατά κάποιο τρόπο ζωντανό τις δυνατότητες του, παρουσιάστηκε στους Ολυµπιακούς αγώνες να φορεί µόνο ό,τι είχε ο ίδιος κατασκευάσει, µέχρι και το δαχτυλίδι του. Κατά δεύτερο λόγο, οι Σοφιστές συµµερίζονταν κάτι που µπορεί επιτυχέστερα να ονοµαστεί φιλοσοφική στάση, συγκεκριµένα έναν κοινό σκεπτικισµό, µια έλλειψη εµπιστοσύνης στη δυνατότητα της απόλυτης γνώσης.
Αυτό ήταν φυσική συνέπεια του αδιεξόδου στο οποίο, ως φαίνεται, είχε φτάσει η φυσική φιλοσοφία. Η γνώση εξαρτάται από δύο πράγµατα: την κατοχή ικανοτήτων, που µπορούν να µας φέρουν σε επαφή µε την πραγµατικότητα, και την ύπαρξη µιας σταθερής πραγµατικότητας που θέλουµε να γνωρίσουµε. Ως όργανα της γνώσης οι αισθήσεις είχαν αντιµετωπίσει τώρα πια αυστηρή µεταχείριση, και τίποτε άλλο δεν είχε ως τώρα µπει στη θέση τους.
Και η πίστη στην ενότητα και τη σταθερότητα του Σύµπαντος είχε υπονοµευτεί, χωρίς ακόµα να έχει αναδυθεί η άποψη ότι µπορεί να υφίσταται µια µόνιµη και προσιτή στη γνώση πραγµατικότητα έξω και πέρα από τον φυσικό κόσµο. Αίµα της φιλοσοφίας είναι η αµφισβήτηση. Άπαξ και τα πρώτα της ξεκινήµατα έγιναν παρελθόν, κάθε καινούρια εξέλιξη αντιπροσωπεύει συνήθως µια αντίδραση στην προηγούµενη διανόηση. Αυτό αληθεύει για τους µεγαλύτερους Έλληνες – τον Σωκράτη, τον Πλάτωνα και τον Αριστοτέλη.
Γι’ αυτό αξίζει τον κόπο να ξοδέψουµε κάποιο χρόνο, όπως και ξοδέψαµε, για τους άµεσους προδρόµους των, για να εννοήσουµε τις πηγές και της δικής τους σκέψης· και για τον ίδιο λόγο έχει ιδιαίτερη σηµασία να συλλάβουµε το σηµείο, στο οποίο φτάσαµε τώρα, ότι δηλ. η ηθική και πολιτική φιλοσοφία πρωτοπαρουσιάστηκαν στην Ελλάδα (και αυτό σηµαίνει: πρωτοπαρουσιάστηκαν στην Ευρώπη) µέσα σε µια ατµόσφαιρα σκεπτικισµού. Αυτόν τον σκεπτικισµό έκαµαν έργο της ζωής τους να καταπολεµήσουν ο Σωκράτης και οι διάδοχοι του.
Στο φυσικό πεδίο ο Δηµόκριτος είχε πει ότι τα αισθήµατα του γλυκού και του πικρού, του θερµού και του ψυχρού δεν ήταν παρά συµβατικοί όροι. Δεν ανταποκρίνονταν σε κάτι πραγµατικό. Γι. αυτόν το λόγο ό,τι σ’ εµένα φαινόταν γλυκό, ίσως φαινόταν σ’ εσένα πικρό, ή και σ. εµένα, αν δεν ήµουν καλά, και το ίδιο νερό ίσως το νιώσω θερµό στο ένα µου χέρι και ψυχρό στο άλλο. Το κάθε τι εξαρτάται από το πώς συµβαίνει να είναι τακτοποιηµένα τα άτοµα στο σώµα µας και από το πώς αυτά αντιδρούν στον εξίσου πρόσκαιρο συνδυασµό των ατόµων στο λεγόµενο αισθητό αντικείµενο.
Η µεταφορά της αντίληψης αυτής στο πεδίο της ηθικής ήταν πολύ εύκολη και την πραγµατοποίησε τότε περίπου, αληθινά, αν πρέπει να πιστέψουµε τη µεταγενέστερη παράδοση, ένας Αθηναίος µε το όνοµα Αρχέλαος, µαθητής του Αναξαγόρα. Αν το θερµό και το ψυχρό, το γλυκό και το πικρό, δεν υπάρχουν στη φύση, αλλ. είναι απλώς θέµα του πώς τα αισθανόµαστε κατά περίπτωση, τότε – υποστήριξε – δεν θα πρέπει να υποθέσουµε ότι το δίκαιο και το άδικο, το σωστό και το λάθος έχουν ύπαρξη εξίσου υποκειµενική και µη-πραγµατική; Δεν µπορεί να υπάρχουν στη φύση απόλυτες αρχές που να κυβερνούν τις σχέσεις µεταξύ ανθρώπων.
Το παν εξαρτάται από το πώς βλέπει κανείς κάτι. Μπορούµε να διασαφηνίσουµε τη σκεπτικιστική άποψη των Σοφιστών, αν µνηµονεύσουµε χωρία δύο από τους πιο γνωστούς Σοφιστές, που άσκησαν και τη µεγαλύτερη επιρροή, το Γοργία και τον Πρωταγόρα. Ο τίτλος που προτιµούσε να δώσει ένας φυσικός φιλόσοφος στο έργο του ήταν «Περί φύσεως ή περί του όντος». Συνειδητά παρωδώντας τα πολλά έργα µε τον ίδιο τίτλο ο Γοργίας έγραψε ένα έργο στο οποίο έδωσε τον τίτλο «Περί φύσεως είτε περί του µη όντος», και σε αυτό προσπάθησε να αποδείξει τρία πράγµατα:
α) Ότι τίποτε δεν υπάρχει·
β) Ότι κι αν υπήρχε κάτι, δεν θα µπορούσαµε να το γνωρίσουµε·
γ) Κι αν ακόµη µπορούσαµε να γνωρίσουµε κάτι, δε θα µπορούσαµε να το µεταδώσουµε στο γείτονα µας.
Ο Πρωταγόρας εξέφρασε ως εξής τις απόψεις του για τη θρησκεία: «Για τους θεούς, δεν µπορώ να ξέρω αν υπάρχουν ή όχι ούτε πώς είναι· γιατί πολλά µε εµποδίζουν να το µάθω. µεταξύ των οποίων και το σκοτεινό του πράγµατος και η συντοµία της ανθρώπινης ζωής». Ο ίδιος ήταν που είπε το περίφηµο απόφθεγµα «Ο άνθρωπος είναι το µέτρο όλων των πραγµάτων», που σήµαινε – αν πρέπει να εµπιστευθούµε την ερµηνεία του Πλάτωνα – ότι ο τρόπος µε τον οποίο βλέπει ο α΄ τα πράγµατα, αποτελεί γι’ αυτόν την αλήθεια, και ο τρόπος που τα βλέπει ο β΄, αποτελεί γι. αυτόν την αλήθεια.
Δεν µπορεί ο ένας να πείσει τον άλλο ότι έχει λάθος, γιατί αν ο ένας βλέπει τα πράγµατα µε τον α΄ τρόπο, τότε αυτά υπάρχουν γι. αυτόν όπως τα αντιλαµβάνεται, κι ας τα βλέπει διαφορετικά ο γείτονας του. Η αλήθεια είναι απολύτως σχετική. Ο Πρωταγόρας όµως άφηνε χώρο για τις παραδοσιακές απόψεις περί αλήθειας και ηθικής προσθέτοντας ότι, µολονότι καµιά γνώµη δεν είναι αληθέστερη από τις άλλες, µπορεί η µια γνώµη να είναι καλύτερη από την άλλη. Αν στα µάτια ενός που υποφέρει από ίκτερο όλα τα πράγµατα φαίνονται κίτρινα, είναι γι’ αυτόν πράγµατι κίτρινα και κανείς δεν έχει το δικαίωµα να του πει πως δεν είναι.
Αξίζει όµως τον κόπο ένας γιατρός να µεταβάλει τον κόσµο αυτού του ανθρώπου βελτιώνοντας τη σωµατική του κατάσταση, ώστε τα πράγµατα να πάψουν να είναι γι. αυτόν κίτρινα. Παρόµοια αν ένας άνθρωπος ειλικρινά πιστεύει ότι είναι σωστό να κλέβει, τότε η γνώµη του αυτή είναι γι’ αυτόν σωστή όσο την πιστεύει. Αλλά η µεγάλη πλειονότητα, για την οποία η κλοπή και φαίνεται και είναι κακό, θα πρέπει να προσπαθήσει να αλλάξει την κατάσταση του πνεύµατος του και να το οδηγήσει να δεχτεί απόψεις που δεν είναι αληθινά ορθότερες, αλλά καλύτερες.
Εγκαταλείπεται ο έλεγχος της αλήθειας ή του ψεύδους για ένα πράγµα, και αντικαθίσταται από τον έλεγχο της χρησιµότητας του. Ο ανευλαβής σκεπτικισµός των Σοφιστών επηρέασε το ως τώρα αναµφισβήτητο κύρος του νόµου, που βασιζόταν στην πίστη ότι ο νόµος είχε θεία καταγωγή. Τους πρωιµότερους νοµοθέτες, όπως ο Λυκούργος, ο παραδοσιακός θεµελιωτής της Σπάρτης, θεωρούσαν ότι τους είχε φωτίσει ο Απόλλων και αποτελούσε ακόµα έθιµο οι νοµοθέτες να προσφεύγουν στα µαντείο του στους Δελφούς και να εξασφαλίζουν αν όχι τη συµβουλή του, τουλάχιστον την επικύρωση εκ µέρους του των σχεδίων τους.
Αυτή τη θρησκευτική θεµελίωση του νόµου υπονόµευε τώρα όχι µόνο η αθεϊστική ροπή της φυσικής φιλοσοφίας – την οποία ροπή οι Σοφιστές ανέλαβαν να συνεχίσουν µε τόσο πολύ ζήλο – αλλά και οι εξωτερικές περιστάσεις, όπως ήταν η αυξανόµενη επαφή των Ελλήνων µε τις ξένες χώρες και το µέγα σώµα της σύγχρονης νοµοθεσίας της συνδεόµενης µε την ίδρυση των αποικιών. Οι Σοφιστές ήταν τέκνα της εποχής τους. Η επαφή τους δίδαξε τις θεµελιώδεις διαφορές που µπορούσαν να υπάρχουν µεταξύ νοµοθεσιών και λαών που ζούσαν σε διαφορετικά κλίµατα.
Όσο για τις νέες νοµοθεσίες, ήταν δύσκολο να πιστέψουν ότι κατέβαιναν από τον ουρανό, όταν οι φίλοι κάποιου (ή, ακόµη χειρότερα, οι εχθροί του) είχαν λάβει εντολή να νοµοθετήσουν. Ο ίδιος ο Πρωταγόρας είχε λάβει εντολή το 443 π.Χ. να συντάξει νόµους για τη νέα αθηναϊκή αποικία, τους Θούριους στην Κάτω Ιταλία. Δεν είναι εκπληκτικό ότι ήταν ο πρώτος που διέδωσε τη θεωρία της καταγωγής του δικαίου, την οποία σήµερα γνωρίζουµε µε τον τίτλο «κοινωνικό συµβόλαιο».
Είτε ότι οι άνθρωποι, για να προστατευτούν από τα άγρια ζώα και να βελτιώσουν το βιοτικό τους επίπεδο, αναγκάστηκαν σε ένα πρώιµο στάδιο να ενωθούν σε κοινότητες. Ως τότε δεν είχαν ούτε ηθικούς κανόνες ούτε νόµους, αλλά η ζωή στις κοινωνίες αποδείχτηκε πως θα ήταν αδύνατη, αν ίσχυαν οι νόµοι της ζούγκλας και έτσι, µε αργά και κοπιαστικά βήµατα, έµαθαν την αναγκαιότητα των νόµων και των συµβάσεων µε τα οποία οι ισχυρότεροι δεσµεύτηκαν να µην επιτίθενται και ληστεύουν τους αδύνατους για µόνο το λόγο ότι αυτοί είναι οι ισχυρότεροι.
Με δεδοµένη αυτή την αρχική υπόθεση, ότι οι νόµοι και οι ηθικοί κώδικες δεν είχαν θεία καταγωγή αλλά ανθρώπινη και ατελή, ήταν δυνατόν να καταλήξει κάποιος σε πρακτικά συµπεράσµατα πολύ διαφορετικά. Ο ίδιος ο Πρωταγόρας είπε ότι οι νόµοι δηµιουργήθηκαν, γιατί ήταν απαραίτητοι. Προασπίσθηκε λοιπόν το κοινωνικό συµβόλαιο και ζήτησε υποταγή στους νόµους. Άλλοι ριζοσπαστικότεροι Σοφιστές απέκρουσαν τη θεωρία και υποστήριξαν το φυσικό δικαίωµα του ισχυρότερου να επικρατήσει. Ποικίλα συµπεράσµατα θα µπορούσαν να αντληθούν σχετικά, αλλά η µείζων πρόταση ήταν η ίδια για όλα.
Όλα παρόµοια ξεκινούσαν από την πλήρη απουσία απόλυτων αξιών και προτύπων, είτε στηρίζονταν σε θεολογικές ιδέες είτε όχι. Κάθε ανθρώπινη ενέργεια την αντιµετώπιζαν οι Σοφιστές ως στηριζόµενη στην πείρα και µόνο, και επιβαλλόµενη µόνο και µόνο από το κοινό συµφέρον. Ορθό και λάθος, σοφία, δικαιοσύνη και καλοσύνη δεν ήταν παρά λέξεις, έστω και αν θα µπορούσε να υποστηρίξει κανείς ότι σε ορισµένες περιπτώσεις ήταν φρόνιµο να συµπεριφερθούµε σαν να ήταν κάτι περισσότερο από λέξεις.
Σε έναν τέτοιο κόσµο ιδεών εµφανίστηκε ο Σωκράτης. Αυτή η σοφιστική άποψη του φάνηκε ταυτόχρονα και λανθασµένη και ηθικά επικίνδυνη και θεώρησε έργο ζωής γι’ αυτόν να την πολεµήσει. Ο Σωκράτης πιθανόν είναι κυρίως γνωστός από το περίφηµο ρητό του ότι «η αρετή είναι γνώση», και το να ανακαλύψουµε τι σηµαίνει αυτό αποτελεί προσέγγιση στον πυρήνα της φιλοσοφίας του εξ ίσου καλή όσο και οποιαδήποτε άλλη.
Κατανοούµε το ρητό τοποθετώντας το ιστορικά, δηλαδή συσχετίζοντας το µε τα προβλήµατα, µε τα οποία η προγενέστερη και σύγχρονη σκέψη και οι περιστάσεις του καιρού του τον ανάγκασαν να ασχοληθεί, και τα οποία προσπαθούσε, όσο µπορούσε, να λύσει. Ξέρουµε τώρα ότι η Αγγλική λέξη «virtue» δεν ανταποκρίνεται απόλυτα στην Eλληνική «αρετή», που σήµαινε αρχικά επάρκεια σε κάποιο ειδικό έργο. Είδαµε επίσης ότι οι αντίπαλοι εναντίον των οποίων στρεφόταν η σωκρατική διδασκαλία υποστήριζαν δύο πράγµατα:
α) Ότι οι ίδιοι µπορούσαν να διδάξουν ή µεταδώσουν την «αρετή»,
β) Ότι η γνώση, τουλάχιστον αυτή που µπορούσε να διδαχτεί, ήταν µια χίµαιρα.
Δεν υπήρχε τέτοιο πράγµα. Εξισώνοντας λοιπόν «αρετή» και γνώση ο Σωκράτης µε το ρητό του εµφανίζεται να τους προκαλεί σκόπιµα, και την πρόκληση αυτή µπορούµε να συλλάβουµε µόνο, αν µεταφερθούµε µε τη σκέψη µας στους καιρούς στους οποίους έζησε. Ένα από τα πράγµατα τα σχετικά µε τον Σωκράτη που ερέθιζε τον ευαίσθητο, πρακτικό Αθηναίο ήταν ότι επέµενε να στρέφει τη συζήτηση σε τέτοιους ταπεινούς και φαινοµενικά άσχετους ανθρώπους, όπως οι τσαγγάρηδες και οι ξυλουργοί, τη στιγµή που ό,τι ζητούσαν εκείνοι να µάθουν ήταν τι σήµαινε πολιτική ικανότητα ή αν υπήρχε ένα τέτοιο πράγµα σαν την ηθική υποχρέωση.
Αν θέλεις να γίνεις καλός τσαγγάρης, έλεγε ο Σωκράτης, το πρώτο πράγµα που είναι απαραίτητο να µάθεις είναι τι είναι παπούτσι και ποιος ο σκοπός του. Δεν έχει αξία να προσπαθείς να αποφασίσεις για το καλύτερο είδος εργαλείων ή υλικού και για την καλύτερη µέθοδο χρησιµοποιήσεως τους, αν δεν έχεις σχηµατίσει πριν στο νου σου µια σαφή και λεπτοµερειακή έννοια για το τι ξεκίνησες να παραγάγεις και ποια λειτουργία θα έχει να εκτελέσει. Για να χρησιµοποιήσουµε την ελληνική λέξη, η «αρετή» του υποδηµατοποιού εξαρτάται πρώτα και πρώτιστα από την κατοχή αυτής της γνώσης.
Έπρεπε να µπορεί να περιγράψει µε καθαρούς όρους τη φύση του πράγµατος που σκόπευε να κατασκευάσει και ο ορισµός αυτός θα όφειλε να περικλείει καθορισµό της χρησιµότητας που θα είχε το προϊόν. Ήταν πολύ φυσικό να µιλούµε για την «αρετή» ενός υποδηµατοποιού, όπως ακριβώς θα µπορούσαµε να µιλήσουµε για την «αρετή» ενός στρατηγού ή πολιτικού. Σε τέτοια περίπτωση η λέξη αυτή δεν είχε αναγκαία οποιαδήποτε σχέση µε την ηθική πλευρά των δραστηριοτήτων τους, όπως θα υπονοούσε η αντίστοιχη αγγλική λέξη «virtue».
Η λέξη «αρετή» σήµαινε αυτό που τους καθιστούσε καλούς στο συγκεκριµένο τους επάγγελµα και, ξεκινώντας από τα ταπεινά παραδείγµατα των πρακτικών τεχνών, µπορούσε εύκολα ο Σωκράτης να δείξει ότι σε κάθε περίπτωση η απόκτηση αυτής της ικανότητας είχε να κάµει µε τη γνώση, και πως η πρώτη και αναγκαιότερη γνώση ήταν η γνώση σε κάθε περίπτωση του σκοπού – τι ξεκινούσε να δηµιουργήσει ο άνθρωπος. Αν µας δοθεί να κατανοήσουµε σωστά το σκοπό, µπορεί στη συνέχεια να κατανοήσουµε τα µέσα που πρέπει να χρησιµοποιηθούν, αλλά όχι αντίστροφα.
Εποµένως, σε οποιαδήποτε περίπτωση, η «αρετή» εξαρτάται πρώτα από το να έχουµε ένα συγκεκριµένο έργο να εκτελέσουµε, και κατά δεύτερο λόγο από το να ξέρουµε απόλυτα ποιο είναι το έργο και σε τι στοχεύει. Αν λοιπόν (συνέχιζε ο Σωκράτης) υπάρχει αποδεκτή σηµασία βάσει της οποίας µπορούµε να µιλούµε για «αρετή» απόλυτη, όπως επαγγέλλονταν ότι διδάσκουν οι Σοφιστές – εννοώντας ότι µε την «αρετή» µπορούσε ο κάθε άνθρωπος να τα βγάλει πέρα ικανοποιητικά στη ζωή – έπεται ότι πρέπει να υπάρχει σκοπός ή λειτούργηµα που όλοι µας, ως ανθρώπινα όντα, πρέπει να επιτελέσουµε.
Η πρώτη λοιπόν προσπάθεια, αν είναι να αποκτήσουµε αυτή τη γενική ανθρώπινη αρετή, είναι να ανακαλύψουµε ποιος είναι ο σκοπός του ανθρώπου. Δεν θα υποστήριζα τώρα ότι στις καταγραφές της σωκρατικής διδασκαλίας, που έχουµε στα γραπτά κείµενα των µαθητών του (γιατί ο ίδιος δεν έγραψε τίποτα, πιστεύοντας ότι το µόνο που αξίζει είναι η ζωντανή ανταλλαγή ιδεών µε ερωταποκρίσεις µεταξύ δύο προσώπων που βρίσκονται σε προσωπική επαφή), βρίσκουµε την απάντηση σε αυτό το πρωταρχικό ερώτηµα για τον γενικό σκοπό ή στόχο της ανθρώπινης ζωής.
Η έλλειψη αυτή στη Σωκρατική διδασκαλία ήταν, ένας λόγος που έκανε τον θετικότερο Πλάτωνα να θεωρήσει καθήκον του όχι µόνο να παρουσιάσει τη διδασκαλία του δασκάλου του, αλλά και να την µεταφέρει ένα στάδιο πιο εκεί. Είναι σύµφωνο µε το χαρακτήρα του Σωκράτη να µην έχει δώσει την απάντηση. Είχε συνηθίσει να λέει πως ο ίδιος δεν εγνώριζε τίποτα, και πως το µόνο στο οποίο ήταν σοφότερος από τους άλλους ήταν πως είχε συνείδηση της άγνοιας του, ενώ αυτοί δεν είχαν της δικής τους. Η ουσία της Σωκρατικής µεθόδου ήταν να πείθει το συνοµιλητή του ότι, ενώ πίστευε πως ήξερε κάτι, στην πραγµατικότητα δεν ήξερε.
Η πεποίθηση της άγνοιας είναι το απαραίτητο πρώτο βήµα για την απόκτηση της γνώσης, γιατί κανείς δεν αναζητεί τη γνώση σχετικά µε οτιδήποτε, αν κατέχεται από την αυταπάτη ότι την κατέχει ήδη. Ο κόσµος παραπονιόταν ότι η συζήτηση µε το Σωκράτη τους νάρκωνε, όπως µια ηλεκτρική εκκένωση. Εφ όσον ο Σωκράτης θεωρούσε αποστολή του στη ζωή να περιφέρεται και να πείθει τους ανθρώπους για την άγνοια τους, δεν είναι εκπληκτικό το πως έγινε αντιδηµοκρατικός, ούτε µπορούµε να κατηγορήσουµε εξ ολοκλήρου τους Αθηναίους – όσο κι αν ήταν τραγικό το σφάλµα τους – γιατί τον µπέρδεψαν µε τους Σοφιστές και ξέχυσαν πάνω του το µίσος που οι Σοφιστές τους προκαλούσαν.
Αυτοί πίστευαν πως η γνώση δεν ήταν δυνατή· αυτός έδειχνε στον καθένα ότι δεν ξέρει τίποτε. Η διαφορά πραγµατικά ήταν βαθειά γιατί η δράση του Σωκράτη βασιζόταν στην παθιασµένη πίστη ότι η γνώση ήταν δυνατή, αλλά ότι τα ερείπια των µισοµαθηµένων και παραπλανηνητικών ιδεών, που γέµιζαν τα κεφάλια των περισσότερων ανθρώπων, πρέπει να παραµεριστούν, πριν καταστεί δυνατό να αρχίσει οποιαδήποτε έρευνα για τη γνώση. Αυτό που πρόβαλλε εµπρός στους ανθρώπους, σε γερή αντίθεση προς τον σοφιστικό σκεπτικισµό, ήταν «ένα ιδεώδες για γνώση που δεν έχει ακόµη κατακτηθεί».
Άπαξ και αντιλαµβάνονταν ποιος ήταν ο δρόµος για το στόχο, ήταν πρόθυµος να τον αναζητήσει µαζί τους και η όλη φιλοσοφία για τον Σωκράτη συνίστατο σε αυτή την ιδέα της «κοινής έρευνας». Ούτε ο συνοµιλητής του ούτε ο ίδιος ήξερε ακόµα την αλήθεια, αλλά αρκεί να πειθόταν ο άλλος ότι αυτό ήταν έτσι, θα µπορούσαν και οι δύο να ξεκινήσουν µαζί, µε την ελπίδα πάντοτε να βρουν την αλήθεια. Ο γνήσιος Σωκρατισµός αντιπροσωπεύει πρώτα και πρώτιστα µια στάση του πνεύµατος, µια πνευµατική ταπεινοφροσύνη που εύκολα την συγχέει κανείς µε την αλαζονία, εφ όσον ο αληθινά Σωκρατικός φιλόσοφος είναι πεπεισµένος για την άγνοια όχι µόνο του εαυτού του, αλλά και όλης της ανθρωπότητας.
Αυτή περισσότερο απ’ οποιοδήποτε σώµα θετικής φιλοσοφικής θεωρίας είναι η συµβολή του Σωκράτη. Επιστρέφουµε τώρα στην επιµονή του ότι, αν επιθυµούµε να αποκτήσουµε την «αρετή», ουσιώδη προϋπόθεση αποτελεί το να ανακαλύψουµε και να καθορίσουµε το σκοπό ή τη λειτουργία του ανθρώπου: δεν θα περιµένουµε βέβαια να βρούµε αυτόν το σκοπό να ορίζεται σαφώς και ξεκάθαρα από τον ίδιο τον Σωκράτη. Αποστολή του ήταν να συνειδητοποιήσουν οι άνθρωποι την ανάγκη αυτή, και να προτείνει µια µέθοδο µε την οποία να αναζητήσουν τον απαιτούµενο ορισµό, ώστε και ο ίδιος και οι συν-ερευνητές του να µπορούν να ξεκινήσουν για να τον βρουν.
Στη σύγχυση της ηθικής διανόησης που χαρακτήριζε την εποχή του, ένα γεγονός ξεχώριζε ως κατ’ εξοχήν επιζήµιο. Η συζήτηση των ανθρώπων είχε αναµειχθεί µε µια µεγάλη ποικιλία γενικών όρων, ιδιαίτερα αυτών που χρησίµευαν να πει-γράψουν ηθικές έννοιες – δικαιοσύνη, σωφροσύνη, ανδρεία, κ.ο.κ. Ξεκίνησα, λέει ο Σωκράτης, πιστεύοντας µες στην αθωότητα µου πως ήξεραν τι σήµαιναν αυτοί οι όροι, εφ όσον τους χρησιµοποιούσαν τόσο άνετα, και ήµουν γεµάτος ελπίδες ότι θα το έλεγαν και σ’ εµένα, που δεν ήξερα. Όταν τους ρωτούσε όµως, ανακάλυπτε ότι κανείς τους δεν µπορούσε να του δώσει µια σωστή ερµηνεία.
Ίσως υπό το φως της σοφιστικής διδασκαλίας θα έπρεπε να υποτεθεί ότι αυτοί οι όροι δεν είχαν πράγµατι σηµασία· αλλά εάν έτσι έχει το πράγµα, οι άνθρωποι θα έπρεπε να σταµατήσουν να τους χρησιµοποιούν. Εάν εξ άλλου είχαν κάποια σταθερή σηµασία, τότε όσοι τις χρησιµοποιούν θα έπρεπε να είναι σε θέση να πουν τι σηµαίνουν. Δεν µπορείς να συζητάς για ενέργειες σοφές, δίκαιες ή χρηστές, παρά µόνο αν ξέρεις τι είναι σοφία, δικαιοσύνη ή χρηστότητα. Αν, όπως υποψιαζόταν ο Σωκράτης, οι διάφοροι άνθρωποι χρησιµοποιώντας τις ίδιες λέξεις εννοούν διαφορετικά πράγµατα, συζητούν χωρίς να συνενοούνται και το µόνο αποτέλεσµα θα είναι η σύγχυση.
Η σύγχυση θα είναι ταυτόχρονα και εννοιολογική (γνωστική) και ηθική. Από γνωστική άποψη το να συζητάς µε κάποιον που χρησιµοποιεί τους όρους του µε σηµασία διαφορετική από τη δική σου δεν µπορεί να οδηγήσει πουθενά – εκτός ίσως από τη φιλονικία· και από ηθική άποψη, όταν οι αµφισβητούµενοι όροι παίρνουν τη θέση ηθικών εννοιών, µόνο αναρχία µπορεί να προκύψει. Αυτή τη διπλή όψη του προβλήµατος, γνωστική (intellectual) και ηθική, ήθελε να εκφράσει ο Σωκράτης µε το ρητό του ότι η αρετή είναι γνώση.
Τόσο καθαρό εξ άλλου ήταν το µυαλό του και σταθερός ο χαρακτήρας του, ώστε του φαινόταν αυταπόδεικτο ότι, αν οι άνθρωποι µπορούσαν να φτάσουν στο σηµείο να δουν αυτή την αλήθεια, θα διάλεγαν αυτόµατα το σωστό. Ό,τι χρειαζόταν ήταν να τους καταφέρει κάποιος να κάνουν τον κόπο να βρουν ποιο είναι το σωστό. Από εδώ προκύπτει το δεύτερο περίφηµο του ρητό, ότι κανείς δεν κάνει µε τη θέληση του το κακό. Αν η αρετή είναι γνώση, η κακία οφείλεται στην άγνοια και µόνο.
Πώς λοιπόν θα ξεκινήσουµε για να κατακτήσουµε τη γνώση του τι είναι αρετή, δικαιοσύνη, κλπ; Ο Σωκράτης, ήταν έτοιµος να προτείνει µια µέθοδο, και για τους άλλους και για τον εαυτό του. Η γνώση κατακτάται σε δύο στάδια, στα οποία αναφέρεται ο Αριστοτέλης, όταν λέει ότι ο Σωκράτης µπορεί δικαιολογηµένα να προβάλει ως δικά του δύο πράγµατα, την επαγωγή και τον γενικό ορισµό. Αυτοί οι κάπως ξηροί λογικοί όροι, που ασφαλώς θα εξέπλητταν τον ίδιο το Σωκράτη, δεν φαίνονται να έχουν και πολλή σχέση µε την ηθική, αλλά για το Σωκράτη η σχέση ήταν ζωτική.
Το πρώτο στάδιο ήταν να συγκεντρωθούν παραδείγµατα, για τα οποία – συµφωνούν και οι δύο συζητητές – µπορεί να ισχύσει ο όρος «δικαιοσύνη» (αν η δικαιοσύνη είναι το ζητούµενο). Τότε τα συγκεντρωµένα παραδείγµατα των δίκαιων πράξεων εξετάζονται για να ανακαλυφτεί σε αυτά κάποια κοινή ιδιότητα, χάρη στην οποία οι πράξεις φέρουν αυτόν το χαρακτηρισµό. Η κοινή ιδιότητα,ή – το πιθανότερο – µια οµάδα ή µια δέσµη από κοινές ιδιότητες, συνιστά την ουσία τους ως δίκαιων πράξεων.
Συνιστά πράγµατι αυτή (αν αφαιρεθούν οι τυχαίες ιδιότητες, που οφείλονται στο χρονικό σηµείο ή στην περίσταση και που ανήκουν σε κάθε µια από τις δίκαιες πράξεις µεµονωµένα) τον ορισµό της δικαιοσύνης. Έτσι η επαγωγή αποτελεί, όπως το λέει και η ελληνική λέξη (επί + άγω) µια «πορεία» του νου από τις ειδικές περιπτώσεις, αν τις συγκεντρώσουµε και τις δούµε συνολικά, προς την κατανόηση του κοινού των όρου.
Το σφάλµα που εύρισκε ο Σωκράτης στα θύµατα αυτού του ακούραστου ερωτηµατολογίου ήταν ότι θεωρούσαν επαρκές να επιτελούν το πρώτο στάδιο µόνο, δηλ. να αναφέρουν µερικά σκόρπια παραδείγµατα και να λένε «Αυτό κι εκείνο είναι δικαιοσύνη». Τον τύπο αυτόν αντιπροσωπεύει ο Ευθύφρων, ο οποίος στον οµώνυµο πλατωνικό διάλογο παρουσιάζεται να συζητεί µε το Σωκράτη για το νόηµα της ευσέβειας· το θέµα προέκυψε σε συνδυασµό µε το γεγονός ότι ο Ευθύφρων είχε παρακινηθεί απ. ό,τι θεώρησε καθήκον του, να διώξει δηλ. δικαστικά τον πατέρα του για «ανθρωποκτονία εξ αµελείας».
Ερωτώµενος ο Ευθύφρων ποιο νόηµα δίνει στη λέξη «ευσέβεια» απαντά «ευσέβεια είναι αυτό που κάνω τώρα εγώ». Σε έναν άλλο διάλογο ο Σωκράτης λέει στο συνοµιλητή του «Σε ρώτησα για ένα µόνο πράγµα, την αρετή, κι εσύ µου έδωσες ένα ολόκληρο σµήνος αρετών». Προσπαθούσε να τους κάνει να δουν ότι, έστω και αν υπάρχουν πολλά και ποικίλα παραδείγµατα ορθής ενέργειας, πρέπει όµως όλα αυτά να έχουν µια κοινή ιδιότητα ή έναν χαρακτήρα κοινό, βάσει του οποίου και χαρακτηρίζονται ορθά. Διαφορετικά, η λέξη «ορθός» δεν έχει νόηµα.
Αυτός ήταν ο στόχος των ενοχλητικών ερωτήσεων που κατέστησαν το Σωκράτη τόσο αντιδηµοτικό – να φτάσει από το σµήνος των αρετών στον ορισµό του ενός, της αρετής. Μοιάζει µε άσκηση λογικής, αλλά ήταν στην πράξη ο µόνος τρόπος µε τον οποίο πίστευε ο Σωκράτης ότι θα καταπολεµούσε τις ανατρεπτικές ηθικές συνέπειες της σοφιστικής διδασκαλίας. Αυτοί οι άνθρωποι, που σε απάντηση σε παρόµοια ερωτήµατα, όπως «τι είναι ευσέβεια;» απαντούσαν «Αυτό που κάνω τώρα» είναι ακριβώς οι άνθρωποι που θα υποστήριζαν ότι ο µόνος κανόνας για την πράξη είναι να αποφασίζεις αυθόρµητα ποιο είναι το πλεονεκτικότερο.
Κανόνες µε την παραδεγµένη έννοια δεν υπάρχουν. Το λογικό σόφισµα οδηγούσε κατ’ ευθείαν σε ηθική αναρχία. Ο Σωκράτης πλήρωσε το τίµηµα του να προπορεύεται της εποχής του. Η σαφής και ευθεία σκέψη του ταξινοµήθηκε µαζί µε τη σκέψη των ίδιων των Σοφιστών, εναντίον των οποίων έστρεψε την ειρωνεία του, και δυο αντιδραστικοί πολίτες τον κατηγόρησαν ότι διαφθείρει τους νέους και δεν πιστεύει στους θεούς της πόλης. Πρέπει να παραδεχτούµε ότι οι διασηµότεροι από τους µαθητές και εταίρους του δεν βοήθησαν την υπόληψη του. Ο ένας ήταν ο Αλκιβιάδης, για τον οποίο δεν χρειάζεται να πούµε περισσότερα.
Ο άλλος ήταν ο Κριτίας, ο οξύς και εκδικητικός ολιγαρχικός, που γύρισε από την εξορία µετά την ήττα των Αθηνών το 404 π.Χ. και υπήρξε κατά µέγα µέρος υπεύθυνος για τις αιµατηρές εκκαθαρίσεις που συνέβησαν υπό την εξουσία των λεγόµενων «Τριάκοντα Τυράννων», από τους οποίους υπήρξε ο βιαιότερος και πιο ακραίος. Κατά την αθηναϊκή συνήθεια είχε τη δυνατότητα ο Σωκράτης να προτείνει για τον εαυτό του µια ηπιότερη ποινή και οι δικαστές απέµενε να αποφασίσουν µια από τις δυο. Η πρόταση του όµως ήταν να τον ελευθερώσει η πόλη ως δηµόσιο ευεργέτη. Όπως και να ’ναι, είπε, δεν είχε χρήµατα για να πληρώσει ένα επαρκές πρόστιµο.
Με την ένθερµη προτροπή του Πλάτωνα και άλλων φίλων του πρότεινε ένα πρόστιµο που αυτοί θα πλήρωναν, αλλά δεν ανελάµβανε την υποχρέωση να σταµατήσει να «διαφθείρει» τους νέους, µε βάση το ότι γι’ αυτόν οι δραστηριότητες αυτές ήταν σπουδαιότερες από την ίδια τη ζωή. Το τελευταίο δεν άφηνε πολλά περιθώρια εκλογής στους δικαστές και τον έστειλαν στη φυλακή, να περιµένει την εκτέλεση. Άλλη µια φορά ακόµα εµφανίζονται οι φίλοι του, αυτή τη φορά µε ένα σχέδιο που θα διευκόλυνε την απόδραση του.
Είναι πιθανό πολλοί, αν όχι οι πλείστοι, από όσους τον αποδοκίµαζαν να µην επιθυµούσαν να τον δουν να πεθαίνει και θα ήταν κάτι πάρα πάνω από ευχαριστηµένοι, αν ο Σωκράτης πειθόταν να εγκαταλείψει την Αθήνα και να ζήσει ήρεµα κάπου αλλού. Εκείνος όµως απάντησε ότι σε όλη του τη ζωή είχε καρπωθεί τα ευεργετήµατα που οι νόµοι της Αθήνας πρόσφεραν στους πολίτες της και τώρα, που οι ίδιοι αυτοί νόµοι θεώρησαν σωστό να πεθάνει, θα ήταν και άδικο και αχάριστο εκ µέρους του να ξεφύγει από την εκτέλεση της αποφάσεως τους. Και εκτός αυτού, ποιος µπορούσε να πει αν δεν θα περνούσε έτσι σε µια πολύ καλύτερη ύπαρξη από αυτή που είχε γνωρίσει ως τότε;
Μέσα σε αυτή την ήρεµη πνευµατική κατάσταση ήπιε το κώνειο το 399 π.Χ., σε ηλικία 70 ετών. Το τέλος του Σωκράτη προκάλεσε τόσο βαθειά εντύπωση σε έναν από τους νεαρούς φίλους του, ώστε επεσφράγισε την απροθυµία του να ασχοληθεί µε την πολιτική ζωή, για την οποία φαίνονταν να τον προορίζουν η καταγωγή του και η ιδιοφυΐα του. Απογοητευµένος – όπως και να ’χει το πράγµα -από την κατάσταση στην οποία είχε περιέλθει η πόλη του και τις υπερβολές των τελευταίων τους αρχόντων, έκρινε ο Πλάτων ότι το κράτος που µπορούσε να καταδικάσει έναν τέτοιο άνθρωπο σε θάνατο δεν ήταν τέτοιο στο οποίο να µπορέσει ο ίδιος να παίζει ρόλο ενεργό.
Αντί γι’ αυτό αφοσιώθηκε στη συγγραφή αυτών των εκπληκτικών διαλόγων του και αναπτύσσει, επιβεβαιώνει και διευρύνει τη διδασκαλία του Σωκράτη µε λόγια που θέτει στο ίδιο το στόµα του µεγάλου ανθρώπου. Η εξιδανίκευση του Σωκράτη, η οικοδόμηση του μύθου του, έγινε μετά τον θάνατό του από την πρώτη γενιά των αφοσιωμένων μαθητών του. Ο Σωκράτης ήταν ο εμπνευστής όλων των φιλοσοφικών σχολών που δημιουργήθηκαν στις αρχές του 4ου αιώνα: των Κυνικών, των Κυρηναϊκών, των Μεγαρικών, της Πλατωνικής Ακαδημίας.
Ενώ ο ίδιος ο Σωκράτης δεν έγραψε τίποτε, οι μαθητές του συνέθεσαν την εκτεταμένη «Σωκρατική» γραμματεία, μια πληθώρα δηλαδή διαλογικών κειμένων με πρωταγωνιστή τον Σωκράτη. Ορισμένα από τα «σωκρατικά» κείμενα ήταν λογοτεχνικά και φιλοσοφικά αριστουργήματα, διαβάστηκαν με πάθος και αφοσίωση από γενιές ολόκληρες αναγνωστών και άσκησαν βαθιά επίδραση στη μεταγενέστερη σκέψη – οι πλατωνικοί διάλογοι είναι το υψηλότερο επίτευγμα αυτής της γραμματείας. Από εδώ αντλούμε τη μορφή του Σωκράτη, με την οποία έχουμε και εμείς εξοικειωθεί.
Η μορφή αυτή είναι τόσο υποβλητική, ώστε εύκολα ξεχνούμε ότι ο Σωκράτης του Πλάτωνα και του Ξενοφώντα δεν είναι ένα ιστορικό πρόσωπο αλλά ένα λογοτεχνικό προσωπείο. Πρωταρχικός στόχος των σωκρατικών διαλόγων ήταν η αποκατάσταση της μνήμης του δασκάλου. Θα έπρεπε λοιπόν, μέσα από τα κείμενα αυτά, να καταδειχθεί πόσο αβάσιμες και άδικες ήταν οι κατηγορίες εναντίον του, πόσο ο αληθινός Σωκράτης διέφερε από τον «διαφθορέα των νέων» και τον «εισηγητή καινών δαιμονίων» τον οποίο οι Αθηναίοι καταδίκασαν.
Για να αποκατασταθεί ο Σωκράτης έπρεπε κυρίως να φανεί η ριζική διαφορά του από τους σοφιστές. Ο πραγματικός κίνδυνος για την Αθήνα και τις αξίες της δεν προερχόταν από τον ολιγαρκή, νομοταγή, αλλόκοτο και ειρωνικό Σωκράτη, από τον Σωκράτη που διακήρυσσε σε κάθε ευκαιρία την άγνοιά του, αλλά από τους επηρμένους, παντογνώστες και τυχοδιώκτες σοφιστές.
Αλλά και η πρακτική όψη της φιλοσοφικής του δραστηριότητας παρουσιάζει τα ίδια σχεδόν γνωρίσµατα µε εκείνα των σοφιστών: η διδασκαλία του συνδέεται µε τις έγνοιες και τους προβληµατισµούς των νέων ανθρώπων, οι συζητήσεις µε τους συµπολίτες του, όπως π.χ εκείνη µε τον Ευθύφρονα, λαµβάνουν συχνά διαφωτιστικό χαρακτήρα, η κριτική διάθεση της σκέψης του τείνει να αυτοθεµελιώνει τον διαπαιδαγωγητικό της ρόλο, η θεωρητική του βλέψη αµφισβητεί ευθέως την προσήλωση σε εδραιωµένα δόγµατα και αναζητεί νέα παιδευτικά πρότυπα. Κι όµως ο Σωκράτης διαφέρει ουσιαστικά από τους σοφιστές.
Η διαφορετικότητα που χαρακτηρίζει τις δύο πλευρές προωθεί νέους αναπροσδιορισµούς στη φιλοσοφική κατανόηση της παιδείας και σε γνωσιο-οντο-λογικό επίπεδο επιδρά καταλυτικά στην περαιτέρω εξέλιξη του φιλοσοφικού στοχασµού. Οι σοφιστές οµιλούν για µόρφωση, ο Σωκράτης για δια-µόρφωση. Οι πρώτοι υπερασπίζονται την υποκειµενικότητα της γνώµης και την απόλυτη σχετικότητα της γνώσης, ο δεύτερος υπερασπίζεται την υποκειµενικότητα της σκέψης στη βάση της διαµόρφωσης ελεύθερης αυτοσυνείδησης ή πνευµατικής απελευθέρωσης του εαυτού.
Εκείνοι υποτάσσουν το λόγο στην υπηρεσία της ρητορικής και ανασηµαίνουν τα πράγµατα δυνάµει της λεκτικής τους αναπαράστασης· ο Σωκράτης ανευρίσκει στο λόγο τη λογική µέθοδο πρωτίστως και δι. αυτής προχωρεί στη σύλληψη της αλήθειας. Κατ’ αυτό τον τρόπο, ο λόγος για τους σοφιστές είναι αντί-λογος, για τον Σωκράτη στοχαστικός κριτής των ανθρώπων και των πραγµάτων.
Με δεδοµένη αυτή την αντιθετική ενότητα σκέψης, από την οποία εκπήγασε ο Σωκρατικός διάλογος, θα προσπαθήσουµε να δείξουµε ότι αυτή η χρονικά πρώτη µορφή διασκεπτικού φιλοσοφείν δεν αποτελεί απλώς στιγµή -έστω και σηµαντική- της ιστορίας της φιλοσοφίας, αλλά κυρίως αναγκαία µεθοδολογική αρχή για να πραγµατοποιείται η φιλοσοφία ως ολοκληρωµένη παιδεία του ανθρώπου.
Η ΔΙΔΑΣΚΑΛΙΑ ΤΟΥ ΣΩΚΡΑΤΗ
Ο Σωκράτης δεν δίδασκε με την κλασσική μέθοδο της αγόρευσης όπως έκαναν οι υπόλοιποι, αλλά με διάλογο. Όπως η μαμή βοηθά να ξεγεννήσει η μάνα, έτσι και ο Σωκράτης βοηθούσε τον μαθητή στο να ξεγεννήσει από μέσα του την γνώση. Οι οδύνες του τοκετού παραλληλίζονταν με την οδύνη του μαθητή να μπορέσει να βγάλει στην επιφάνεια την συνειδητοποίηση της αγνοίας μας. Η μέθοδος αυτή ονομάστηκε μαιευτική. Σε κάθε συζήτηση ο Σωκράτης προσποιείται ότι αγνοεί ένα θέμα και ρωτά να μάθει περί τίνος πρόκειται.
Ο συνομιλητής δίνει τον ορισμό σίγουρος για τον εαυτό του και ο Σωκράτης ξεκινά με τις ερωτήσεις του να του δείξει ότι νομίζει ότι ξέρει, και ότι στην πραγματικότητα δεν ξέρει τίποτε, οπότε να του ξυπνήσει την αυτογνωσία της άγνοιας δηλ το «γνώθι εις εαυτόν» που είναι η αρχή της γνώσεως. Χαρακτηριστικό παράδειγμα είναι το έργο «Μένων» όπου ο Πλάτωνας καταγράφει την συνομιλία του Σωκράτη με τον Θεσσαλό στρατηγό Μένων. Ο Σωκράτης προσποιείται ότι δεν γνωρίζει την έννοια της λέξης αρετή. Ο Μένων πρόθυμος του δίνει τον ορισμό σίγουρος για τον εαυτό του.
Ο Σωκράτης με την μαιευτική αναγκάζει τον Μένωνα να αυτοδιαψεύδεται συνεχώς. Ο Σωκράτης αναρωτιόταν πως είναι δυνατόν να αποκαλούμε κάποιον ως ̈καλό ̈ όταν δεν ξέρουμε τι είναι καλό, ή έξυπνο όταν δεν ξέρουμε τι είναι εξυπνάδα, ή τίμιο όταν δεν ξέρουμε τι είναι τιμιότητα, ευτυχία κτλ. Ο Σωκράτης έψαχνε την πραγματική έννοια, δηλαδή την ουσία των πραγμάτων σε βάθος, αντί της επιφανειακής έννοιας που χρησιμοποιούμε στην καθημερινότητα μας. Σε μια συζήτηση, ο Ευθύφρωνας ορίζει την έννοια ̈οσιότητα ̈ ως ̈όσιο είναι αυτό που ευχαριστεί τους θεούς ̈.
Ο Σωκράτης όμως του λέει ότι εφόσον διαφορετικοί θεοί ευχαριστιούνται με διαφορετικά και πολλές φορές με αλληλοσυγκρουόμενα πράγματα, ο ορισμός αυτός επιτρέπει αντιφατικές συμπεριφορές να είναι όσιες…Καταλήγει λοιπόν ότι δεν μπορεί να υπάρχει σύγκρουση του θείου (λόγω ότι το θείον έχει απόλυτη γνώση) και ρωτά τον Ευθύφρωνα αν άραγε όσιο είναι κάτι επειδή το αγαπούν οι θεοί ή οι θεοί το αγαπούν επειδή είναι όσιο; Έτσι η έννοια αυτονομείται από το θείο αλλά συγχρόνως οι θεοί είναι όλοι όσιοι.
Ο Σωκράτης ασχολήθηκε ιδιαιτέρως με την ηθική. Προσπάθησε να δώσει απαντήσεις σε ερωτήματα όπως τι είναι ευδαιμονία, πως πρέπει αν ζούμε; Ποια είναι η καλύτερη ζωή για τον άνθρωπο; Ο Σωκράτης υποστήριζε με αδιάσειστα επιχειρήματα ότι η ανθρώπινη ευτυχία δεν εξαρτάται από υλικά αγαθά αλλά από την κατάσταση της ψυχής, και η κατάσταση της ψυχής από την καλοσύνη και την αγαθότητα.
Ο ΟΡΟΣ ΔΙΔΑΣΚΑΛΙΑ ΚΑΤΑ ΤΟΝ ΣΩΚΡΑΤΗ
Ο όρος διδασκαλία έχει εντελώς διαφορετική βάση από την σημερινή. Ο Σωκράτης συνήθιζε να λέει ότι κάνει την ίδια εργασία με την μητέρα του την μαμή. Βέβαια δεν ξεγεννούσε παιδία όπως η Φαιναρέτη, αλλά αυτό που έκανε ήταν να ξεγεννά – εκμαιεύει ιδέες και σκέψεις μέσα από την ψυχή (υποσυνείδητο) του συνομιλητή του. Η μαία βοηθά την γυναίκα, μέσα από τις οδύνες να ξεγεννήσει, έτσι ο Σωκράτης χρησιμοποιεί την εικόνα αυτή και την παραλληλίζει με την φιλοσοφική «μέθοδο της μαιευτικής».
Ο Σωκράτης βοηθά τον συνομιλητή να βγάλει στην επιφάνεια τις σκέψεις και τις ιδέες. Οι οδύνες για τον συνομιλητή είναι η διαδικασία που υποβάλει τον νου του να αντιληφθεί και βρει την σωστή σκέψη, ενώ η γέννηση παραλληλίζεται με την εύρεση της αλήθειας. Όπως η μαμή δεν βοηθά στην σύλληψη αλλά βοηθά με την τέχνη της στην γέννηση, έτσι και ο Σωκράτης δεν μεταφέρει έτοιμη γνώση αλλά βοηθά τον συνομιλητή να ξεγεννήσει τις δικές του ιδέες. Σήμερα με τον όρο διδασκαλία εννοούμε την μετάδοση γνώσης από τον δάσκαλο στον μαθητή.
Ο Μαθητής αυτό που κάνει είναι να απομνημονεύσει – παπαγαλίσει την έτοιμη γνώση που του δίνει ο δάσκαλος. Με αυτόν τον τρόπο δεν αυτενεργεί, αλλά οικειοποιείται την ξένες ιδέες, απόψεις, θέσεις και προφανώς προσωπικότητα. Στην Σωκρατική μέθοδο ο μαθητής ανακαλύπτει μόνος του την γνώση, πράγμα που τον βοηθά να ισχυροποιεί την προσωπικότητα του. Καλλιεργείται η ικανότητα να σκέπτεται μόνος του, να κρίνει μόνος του, δηλαδή να σκέπτεται ελεύθερος, άρα να ανεβαίνει σε άλλα επίπεδα γνώσεων.
Οι ερωτήσεις του Σωκράτη είχαν σκοπό να βγάλουν στην επιφάνεια από το υποσυνείδητο στο συνειδητό, την εσωτερική σύγχυση του συνομιλητή, και να καταδείξει τις αντιθέσεις των πεποιθήσεων που υπάρχουν μέσα του, να τις δει, να τις συγκρίνει, να αποβάλει τις κακές, και με τις καλές που απέμειναν να κρίνει τις πράξεις του. Ήταν ένας έλεγχος συμβατότητας των πεποιθήσεων, διότι είναι διαφορετικό το να ελέγχουμε αν οι πεποιθήσεις είναι συμβατές μεταξύ τους και άλλο αν είναι σωστές. Από την ασυμβατότητα και αντιφατικότητα των πεποιθήσεων μπορούμε να ανιχνεύσουμε το ψεύδος.
Η διδασκαλία του Σωκράτη ήταν ένα είδος ταξινόμησης του εσωτερικού κόσμου σε πρώτο επίπεδο, κάθαρσης σε δεύτερο. Η κάθαρση από τις ψευδής πεποιθήσεις ώστε να είμαστε σε θέση για ερεύνα που θα οδηγήσει στην αλήθεια, και εφόσον έχουμε απαλλαχθεί από την πλάνη θα συνειδητοποιήσουμε την άγνοια μας.̈ Ουδείς εκών κακός ̈ δηλαδή κανείς δεν είναι κακός με την θέληση του, και ̈Η κακία είναι άγνοια ̈, ήταν από τα Σωκρατικά παράδοξα, που στο βάθος δεν ήταν καθόλου παράδοξα…
Στο μεν πρώτο έλεγε ότι ένας άνθρωπος ευφυής, εάν γεννηθεί σε ένα περιβάλλον αδίκων θα γίνει και αυτός άδικος, ενώ ο ίδιος εάν γεννιόταν σε ένα περιβάλλον δικαίων θα γινόταν δίκαιος…άρα ο ίδιος άνθρωπος έγινε άδικος παρά την θέληση του, άλλωστε κανείς δεν θέλει να είναι άθλιος με την θέλησή του. Για το δε δεύτερο, δηλαδή ότι η κακία είναι άγνοια έλεγε ότι εάν οι άνθρωποι που πράττουν την κακία είχαν γνώση της πραγματικότητας = αλήθειας δεν θα έπρατταν αυτήν. Η άγνοια τους είναι αυτή που τους οδηγεί στην κακία.
Στην πολιτεία μας είπε την ιστορία με την σπηλιά, ότι δηλ εν ολίγης η πραγματικότητα του καθενός είναι διαφορετική ανάλογα το γνωστικό επίπεδο που έχει μεγαλώσει. Αυτή η πραγματικότητα, μέσω των πράξεων μπορεί να έχει σαν αποτέλεσμα είτε την γαλήνη είτε την ταραχή – αθλιότητα. Και ενώ η απόλυτη πραγματικότητα έξω από εμάς είναι μια, εμείς οι άνθρωποι ζούμε μέσα στον δικό μας κόσμο. Όταν αυτός ο κόσμος μας είναι γαλήνιος εμείς ζούμε γαλήνια, ενώ αντιθέτως αν ο κόσμος μας είναι μη γαλήνιος περνάμε την ζωή μας μέσα στην ταραχή.
Τα πάθη και οι έμμονες ιδέες που είναι αντίθετες με την ηθική, αρετή και δικαιοσύνη μας προτρέπουν να γίνουμε άδικοι για το δικό μας καλό, ένα καλό που το κρίνουμε σύμφωνα με την άγνοια μας. Ο Σωκράτης πιστεύει ότι είναι καλύτερο να βλάπτεσαι παρά να βλάπτεις, και αυτό γιατί όταν βλάπτεις κάποιον, έχεις βλάψει νωρίτερα και την δική σου ψυχή, και επειδή η ψυχή είναι σημαντικότερη όλων διότι από αυτήν προέρχεται η γαλήνη και η ισορροπία, καλύτερα να βλάπτεσαι παρά να βλάπτεις.
Η γνωστή «Σωκρατική ειρωνεία» δεν έχει σχέση με την σημερινή της έννοια. Ο Σωκράτης απέφευγε να λοιδορεί τους συνομιλητές του, και αν ακόμη άκουγε κάποια βλακεία από κάποιον, φρόντιζε να μην τον θίξει αλλά να τον διορθώσει βοηθώντας τους να σκέπτεται ορθά. Ο Σωκράτης σάρκαζε μόνον αυτούς που προσπαθούσαν αν του πουλήσουν πνεύμα.
ΠΑΙΔΕΙΑ ΚΑΙ ΜΕΘΟΔΟΣ
Στην έννοια της παιδείας έβλεπε κανείς την εποχή του Σωκράτη κι ακόµα περισσότερο βλέπει σήµερα µια πολύτροπη πράξη που αφορά την ανατροφή των παιδιών, την εκπαίδευση, τη µόρφωση, την αγωγή, τη διδασκαλία, τα µαθησιακά αποτελέσµατα, το διδαχθέν αντικείµενο, την ειδική γνώση στην επιστήµη και στην τέχνη, τη γενική και καθολική κουλτούρα.
Στην ουσία πρόκειται για µια ανεξάντλητη πράξη, η οποία, επειδή είναι τόσο ανεξάντλητη, δεν µπορεί να προσδιορίζεται επακριβώς γι’ αυτό και κάθε απόπειρα οριστικής εννόησης της παιδείας έχει νόηµα περισσότερο ως ιδεολογική περιχαράκωση της παρά ως αυθεντική σύλληψη της. Θα µπορούσε κανείς ωστόσο να ξεκινήσει από ορισµένες διαχρονικές σταθερές, οι οποίες αναδείχνουν την παιδεία, ανεξάρτητα από την επί µέρους κατηγοριοποίηση της σε εκπαίδευση, µόρφωση, αγωγή κ.λπ., ως συστατική λειτουργία της ανθρώπινης ύπαρξης.
Η πρώτη σταθερά είναι ότι η παιδεία αποτελεί καθαρά ανθρώπινο επίτευγµα και θεµελιώνεται ως σχέση ανάµεσα σε δύο πρόσωπα: ανάµεσα σε ένα Εγώ και σε ένα Εσύ, ανάµεσα στη µητέρα και στο παιδί, ανάµεσα στο δάσκαλο και στο µαθητή. Κατά τη δεύτερη σταθερά, η παδεία ως σχέση συνιστά µια σχέση συνείδησης, η οποία εκτείνεται σε όλη τη διάρκεια του πεπερασµένου βίου και διακρίνεται για την αµοιβαία ευθύνη και ελευθερία των συνιστωσών της.
Μια τρίτη σταθερά έχει να κάνει µε τον παιδαγωγικό χαρακτήρα αυτής της σχέσης, µε τη µάθηση, την ηθική ενέργεια, την αισθητική καλλιέργεια, τις µετα-φυσικές ανησυχίες και µε κάθε παρόµοιο έργο που ανυψώνει το ανθρώπινο ον πάνω από τη φυσική του ατοµικότητα, δηλαδή το καθιστά πρόσωπο. Μια τέταρτη σταθερά αφορά τις µορφές γνώσης που του καλλιεργούν το νου και το χαρακτήρα, έτσι ώστε να µπορεί να θεωρεί τα όντα και να κατακτά την πνευµατική του αυτονοµία. Μια πέµπτη σταθερά σχετίζεται µε τη γενικότερη σηµασία των αξιών στην αγωγή και παιδεία του ανθρώπου.
Αυτές οι σταθερές συνέχονται και αλληλονοηµατοδοτούνται υπό την ισχύ του ερωτήµατος «τι είναι παιδεία». Το ίδιο το ερώτηµα ως τέτοιο ανάγεται απευθείας στο σωκρατικό ερώτηµα «τί εστίν;»· έχει εποµένως φιλοσοφικό υπόβαθρο και συνάπτει τις διερευνήσεις γύρω από την έννοια της παιδείας µε την ποιοτική κατεύθυνση του σωκρατικού ερωτήµατος. Αλλά εδώ µπορούµε να διερωτηθούµε: Ποια γνωρίσµατα της ποιοτικής του κατεύθυνσης οντοθέτει το Σωκρατικό ερώτηµα;
Οντοθέτει την αµφισβήτηση του δεδοµένου ή ιδεολογικοποιηµενού, την αποµυθοποίηση της παντοδυναµίας του, την απελευθέρωση της ουσίας του πράγµατος από την ανύποπτη βεβαιότητα της αναπόδεικτης γνώµης αλλά και από την δεσπόζούσα επαγγελµατικο- τεχνική γνώση που στήριζε το όλο κοινωνικο-πολιτικό οικοδόµηµα, την ανάδειξη της εκάστοτε παρουσίας του σε αντικείµενο του κριτικού λόγου.
Κατ’ αυτό τον τρόπο, η θεµελιώδης προϋπόθεση παιδείας συµπίπτει µε την εκδίπλωση της ζωντανής σκέψης και µε µια διαλογιστική διείσδυση, η οποία ορθώνει απέναντι στη σοφιστική µέθοδο της υποκειµενικής οριοθέτησης της αλήθειας τη διαλογική µέθοδο απορητικής ζήτησης της αλήθειας και καλλιεργεί έτσι την ικανότητα -όχι απλώς τη δεξιότητα- για αυτοκατευθυνόµενη αγωγή του ανθρώπου.
Αλλά ποιο συγκεκριµένο νόηµα λαµβάνει η καλλιέργεια αυτής της ικανότητας; Μια ουσιαστική θεώρηση του σωκρατικού ερωτήµατος, κατ. αρχάς, δείχνει ότι το ερώτηµα εν γένει µαρτυρείται µέσα στην ηθική συνείδηση και υποδηλώνει συγκεκριµένα αξιολογικά και γνωσιολογικά κριτήρια για να εκπληρώνει η συνείδηση την πιο πάνω προϋπόθεση παιδείας.
Τέτοια κριτήρια τοποθετούν τη γνώση και το αγαθό σε µια συνδυαστική κλίµακα λογικής έρευνας και εσωτερικής σύνεσης. Στο βαθµό που αυτά δεν τα εγγυάται κανένα είδος αγωγής από τα κυρίαρχα στην κοινωνία της Αθήνας και δεν θα µπορούσε να τα εγγυάται γιατί η ίδια θα αυτοκαταργούνταν, η πρόσκτηση τους ανατίθεται σε εκείνη τη φιλοσοφική άσκηση της συνείδησης, δια της οποίας η ίδια µπορεί να αυτοχειραγωγείται και να αυτοκατευθύνεται.
Έναντι οποιασδήποτε εξωτερικής διδασκαλίας, αυτή η άσκηση έχει το προβάδισµα, διότι εργάζεται µε την προοπτική της αδιάψευστης αλήθειας, του απόλυτου αγαθού, και όχι µε βάση εφήµερες ή πιθανές λύσεις. Γι. αυτό αποτείνεται στη λογική ικανότητα του ανθρώπου, κυριολεκτικά στην υποστασιακή του δοµή, κι αγκαλιάζει το σύνολο της ζωής του και της εµπειρικής του ύπαρξης. Αναγνωρίζει έτσι στην καθηµερινή παρουσία της τελευταίας το έργο της κατά Λόγο θεµελίωσης της οντολογικής και ηθικής της εξέτασης.
Αυτό, κατά δεύτερο, δείχνει ότι η ύπαρξη του παιδευτικού φαινοµένου είναι γενικά συνυφασµένη µε την έµφυτη ικανότητα του ανθρώπου να σκέπτεται, να υπόκειται σε άσκηση, να µορφώνεται και να διαµορφώνεται, αλλά και στη δυνατότητα του να αντιµετωπίζει µε ελευθερία και ευθύνη της πρακτικής του συνείδησης την εµπράγµατη κατάσταση του. Αυτή τη δυνατότητα δεν αξιοποίησε ο Σωκράτης, όταν έπρεπε να αντιµετωπίσει τη δική του εµπράγµατη κατάσταση που συνοψιζόταν στο δίληµµα: να αποδράσει ή να µην αποδράσει και υπάκουσε αταλάντευτα στον «βέλτιστο λόγο»;
Η καλλιέργεια, κατά συνέπεια, της ικανότητας για αυτοαγωγή συνδέεται µε τη διαµόρφωση των λογικών προϋποθέσεων για µια αυτόνοµη και κατά εσωτερική αναγκαιότητα µεθόδευση της παιδευτικής στάσης του ανθρώπου: εισάγει τον τελευταίο στην οδό της οµο-λογούµενης άγνοιας και τον θέτει εντελώς µόνο απέναντι σε αυτό που ο ίδιος είναι ως γνωρίζον υποκείµενο, για να τον ανυψώνει στη γνώση αυτού που γνωρίζει και στη γνώση που γνωρίζει τα όρια της και µέσω αυτής στην αυτενεργό προσέγγιση των πραγµάτων.
Πού στηρίζεται όµως αυτή η µεθόδευση και πώς συλλαµβάνεται στην πρακτική της διάσταση; Στηρίζεται στους λόγους, οι οποίοι συναρθρώνονται κατά το διάλογο ερωτώντος και ερωτώµενου και παριστούν το λόγο να συγκροτεί την ενδοσυνάφεια των πραγµάτων. Συλλαµβάνεται δε, ως διαλογική πράξη γνωριµίας των διαλεγοµένων και των πραγµάτων συγχρόνως. Πρόσωπο και πραγµατικότητα δεν νοούνται χωριστά. Προσπαθώντας να γνωρίσει ή να εξετάσει κανείς την πραγµατικότητα, γνωρίζει ή εξετάζει συνάµα τον εαυτό του και αντίστροφα.
Η ενύπαρξη του λόγου ως ενιαίας ρυθµιστικής αρχής της σχέσης προσώπων και πραγµάτων προσδίδει διυποκειµενικό χαρακτήρα στην πιο πάνω µεθόδευση της παιδευτικής στάσης και δεν αφήνει περιθώρια να νοείται η παιδεία του προσώπου έξω από την κοινότητα των σκοπών του διαλόγου και του διαλογικού πράττειν.
Αυτό παραπέµπει στην ουσία του πράγµατος: η σωκρατική µεθ-όδευση παιδείας οντολογικά θεµελιώνεται σε µια ορθολογική κατάκτηση της ενότητας του εαυτού µε την κοινότητα, ήτοι σε µια ενότητα, που αναδύεται ως βαθιά µέριµνα του εαυτού, συνακόλουθα ως µια φιλοσοφική (λογική) ανάγνωση «της αλήθειας του ανθρώπου καθώς και της αλήθειας καθεαυτήν και διεαυτήν», και τον φέρει σε διαστοχαστική επικοινωνία µε τον εαυτό του και µε τους άλλους.
Λαµπρό παράδειγµα εδώ είναι η διαλογική-διαστοχαστική επαφή Σωκράτη και Κρίτωνα στον Ευθύδηµο, η οποία έφερε στην επιφάνεια την ενδότερη σηµασία της φιλοσοφικής δραστηριότητας για τη σωστή µεθόδευση της παιδείας. Γνωσιολογικά δε κατανοείται ως µια συγκεκριµένη, βήµα προς βήµα, διαδικασία προσωπικής παίδευσης του ανθρώπου και προαγωγής των παιδευτικών του σχέσεων.
Πιο ειδικά, η διαδικασία τούτη, στηριζόµενη στον φιλοσοφικό διάλογο, επιχειρεί να ανασύρει το ανθρώπινο άτοµο από τον αυτοπεριορισµό του σε απόλυτους σχετικισµούς, από την πνευµατική του ακινησία µέσα στους ρόλους µιας κατά συνθήκη τεχνογνωσίας, από τη µονοδιάστατη συνείδηση µιας τεχνητής συµβίωσης. Η αυθεντικότητα της, εν τέλει, ηχεί ως µια αλυσιτελής προσπάθεια του ανθρώπου να πραγµατοποιεί τον εσωτερικό του µετασχηµατισµό και να µετατρέπει κάθε επί µέρους έργο σε ενσυνείδητη πράξη γενικής οµοθυµίας και συνεννόησης.
ΠΑΙΔΕΙΑ ΚΑΙ ΓΝΩΣΗ
Μια τέτοια πραγµατοποίηση δεν αναζητείται κυρίως στην προβολή νέων θεωριών ή στην ατελεύτητη σώρευση γνώσεων όσο στη διαλεκτική διερεύνηση των γνωσιολογικών προϋποθέσεων, που έχει ανάγκη ο καθένας για να ενεργοποιεί τις λανθάνουσες δυνάµεις της ατοµικής του ψυχής και να υψώνεται πάνω από τον εµπειροτεχνισµό της καθηµερινότητας. Στην πράξη πρόκειται για µια µεθοδική συµπόρευση «γνώσης και φρόνησης».
Όπου ο εξαντικειµενισµός της γνώσης δεν γίνεται αυτοσκοπός, αλλά µεταβατικό στάδιο για να αποκτά το ανθρώπινο άτοµο συνείδηση της περιοριστικής χρήσης του αντικειµενικού λόγου και να περιάγεται σε κατάσταση ριζικής αµφιβολίας. Έτσι, συµβαίνει µπροστά στην πλήρη αβεβαιότητα των πραγµάτων να θέτει το ερώτηµα για τον ίδιο του τον εαυτό, δηλαδή να στρέφεται προς τη συνείδηση του εαυτού και να µετασχηµατίζει τη γνώση που έχει για το Είναι. Η στροφή αυτή είναι εκείνο που επιζητεί πάντοτε η ολοκλήρωση της ατοµικής ύπαρξης και πάνω στο οποίο θεµελιώνεται η φιλοσοφική ιδέα της παιδείας.
Η σύλληψη και η πραγµάτωση της έννοιας αυτής της στροφής αντιστοιχεί στην ίδια τούτη τη φιλοσοφική ιδέα· γι’ αυτό και η τελευταία δεν µπορεί να ταυτίζεται µε τα διάφορα περιεχόµενα γνώσης ή προγράµµατα εκπαίδευσης, αλλά ενσαρκώνει τη γνώση ως επίγνωση των ορίων της ανθρώπινης γνώσης και ερευνά την ουσία του ανθρώπινου ατόµου στη διαλογική προσέγγιση της διαφορετικότητας του Εγώ και του Εσύ. Ικανοποιητική εικόνα αυτής της φιλοσοφικής θεµελίωσης µας δίνει ο Πλάτων στην Απολογία του:
Ο Σωκράτης δεν πιστεύει ότι υπερέχει σε σοφία, όπως π.χ. πιστεύει ο Πρωταγόρας, και ότι έχει να µεταδώσει κάποια ειδική γνώση στους νέους της εποχής του ή γενικότερα στους συνανθρώπους του· γι’ αυτό και δεν έσπευσε να υιοθετήσει άκριτα το χρησµό του µαντείου των Δελφών ότι είναι ο σοφότερος όλων, αλλά προτίµησε να ακούσει την εσωτερική του φωνή, δηλαδή να οδηγηθεί από την ελεύθερη ενέργεια της συνείδησης του, για να µην υπολείπεται της προσδοκίας του χρησµού, και να προχωρήσει σε δι-ερευνητικό διάλογο µε υποτιθέµενους ειδήµονες και σοφούς.
Το όλο διαλογικό του εγχείρηµα οµιλεί τη γλώσσα µιας φιλοσοφικής παιδείας που αναζητεί την ουσία της στην εννοιακή ανοιχτότητα της γνώσης (γνώση της αρετής, του αγαθού, του εαυτού) και όχι στην εννοιολογική περιχαράκωση των όρων της (ρητορική, σοφιστική, πολιτική τέχνη)· πραγµατοποιεί δε αυτή την αναζήτηση ως µέθοδος γνώσης, ήτοι ως δια-πόρευση από ερώτηµα σε νέο ερώτηµα, από προβληµατισµό σε βαθύτερο προβληµατισµό, από τη βεβαιότητα της γνώµης στην αβεβαιότητα του στοχασµού, από τη δεσµευτικότητα των οριστικά διατυπωµένων γνώσεων στη φωτεινότητα των αποσαφηνισµένων σκέψεων.
Στη συζήτηση που είχε µε τους πολιτικούς, τους ποιητές και τους τεχνίτες διαπίστωσε ότι και οι τρεις αυτές κατηγορίες πολιτών δεν απέκτησαν ποτέ συνείδηση αυτού που είναι και αυτού που πραγµατικά γνωρίζουν, δεν µπόρεσαν να φτάσουν ποτέ στην έννοια της γνώσης και να την αντικρίσουν στην καθολικότητα της· γι’ αυτό και δεν κατόρθωσαν να υπερβούν το στάδιο της απαιδευσίας και της αφροσύνης: αν και δεν διέθεταν καµιά διαστοχαστική εµπειρία του Είναι, εν τούτοις πίστευαν ότι διαθέτουν ανήγαγαν έτσι, κατά ψευδή συνείδηση, τις µερικές ή αποσπασµατικές τους γνώσεις σε απόλυτη γνώση και αυτονοµιµοποιούνταν να γνωµοδοτούν ασυγκράτητα για τα πιο σηµαντικά ζητήµατα της πόλης.
Ενώ γενικότερα ο Σωκράτης αναγνώριζε τις ορισµένες γνώσεις των τεχνιτών και την αναγκαιότητα να καλλιεργούνται οι δεξιότητες, θεωρούσε άκρως επικίνδυνο για τις πολιτικές υποθέσεις της πόλης – για τα «µέγιστα» – να εισακούγονται εκείνοι οι οποίοι ταύτιζαν την κατοχή συγκεκριµένων δεξιοτήτων µε την αρµοδιότητα να παρουσιάζονται ειδικοί και σε ζητήµατα ξένα προς την ειδικότητα τους. Στον Πρωταγόρα ο φιλόσοφος δείχνεται να λέει ότι οι Αθηναίοι χρησιµοποιούν τους ειδικούς, όπου χρειάζονται τεχνικές γνώσεις, αλλά σε ζητήµατα σχετικά µε τη διοίκηση της πόλης δέχονται να τους συµβουλεύει «το ίδιο ξυλουργός και σιδηρουργός και σκυτοτόµος, έµπορος και ναυτικός, πλούσιος και φτωχός, ευγενής και ταπεινός».
Απέναντι σε τέτοια σαθρά σχήµατα δοµών και αντιλήψεων, οι προσφερόµενες µορφές γνώσης, όπως οι πολλαπλές εκδοχές της σοφιστικής, εξαντλούνταν στο να εκπαιδεύουν συναισθηµατικά και διανοητικά τους νέους για να επιτύχουν στον πολιτικό στίβο και να τηρούν τους κανόνες της συµβατικής ηθικής· τα κριτήρια παιδείας που αφορούσαν τόσο τις µορφές γνώσης όσο και την αξία τους δεν απαιτούσαν ιδίαν κριτική σκέψη ως προς το εάν η µια ή η άλλη πολιτική επιλογή είναι σωστή, ως προς το εάν οι νόµοι είναι δίκαιοι ή άδικοι κ.λπ., γιατί δεν προωθούσαν τη διείσδυση του λόγου ως τα θεµέλια των σκέψεων και των πράξεων της κοινότητας και των µελών της.
Απ. αυτή την άποψη υστερούν σε ριζοσπαστικότητα έναντι της Σωκρατικής θεώρησης, η οποία αναγνωρίζει την αξιολογική κλίµακα της γνώσης και τη θέση του ανθρώπου µέσα στο Είναι της, ώστε να µην αποτυγχάνει στο έργο του «εαυτόν πλάττειν». Ο ριζοσπαστικός χαρακτήρας αυτής της θεώρησης εγκατοικει µέσα στο διάλογο και είναι αυτός που ανυψώνει τη γνώση σε φιλοσοφικό θεµέλιο παιδείας: οδηγώντας τη σκέψη της εµπειρικής ύπαρξης στα όρια της αυτοκατάλυσής της ως διχοτοµηµένης συνείδησης -εδώ βρίσκει έκφραση η φιλοσοφική διάσταση της Σωκρατικής αυτογνωσίας – υποχρεώνει το υποκείµενο να αναστατώνεται εσωτερικά και να οµολογεί το διχασµό του.
Έτσι το εξοπλίζει µε ισχυρές προϋποθέσεις για να αντιµετωπίζει ως φιλοσοφικό αίτηµα ζωής την αναίρεση κάθε ετερόνοµης δέσµης πεποιθήσεων, να αποδυναµώνει την εξουσία του αντικειµενικού κόσµου απέναντι στον εαυτό του και να ακυρώνει κάθε εξουσιαστική αξίωση της γλώσσας αυτού του κόσµου να επιβάλλει ως οριστικά αληθινό και πραγµατικό ό,τι είναι ήδη εξαντικειµενισµένο και παγιωµένο.
Για την ατοµικότητα που ορέγεται την ανάκτηση της ενότητας της, αυτό σηµαίνει ότι εκτίθεται στην κίνηση της γνώσης, η οποία, αφήνοντας πίσω της την απώλεια των αντικειµένων «πλούτος και άλλα αγαθά, ιδιωτικά και δηµόσια», αποκηρύσσει τον αντικειµενοποιηµένο χαρακτήρα της (δοξασίες, θεωρίες, κοσµοαντιλήψεις, δόγµατα) και συστηµατοποιείται σε φιλοσοφική παίδευση (συγκρότηση) του υποκειµένου. Το προσανατολίζει σταθερά, υψώνοντας το στη λογικότητα της έννοιας, στο να αποκαθιστά ελεύθερη πρόσβαση στον κατανοητικό στοχασµό (begreifendes Denken) και να αξιολογεί τα (περι)ορισµένα νοήµατα των πραγµάτων µε βάση την ολόκληρη συνείδηση, την καθολική του φύση.
Μαθαίνει, κατ” αυτό τον τρόπο, να µη στέκεται γενικά και αφηρηµένα απέναντι στον κόσµο, αλλά να εισδύει στον εαυτό του, να τον αντιµετωπίζει στη συγκεκριµένη του ανθρωπινότητα, να τον ανα-λύει και να τον εκθέτει σε α-πορία. Κατ’ αυτή την έννοια, ο διάλογος γίνεται γλώσσα και πράξη της παιδείας του ανθρώπου.
Πρακτικά σηµαίνει ότι παρακινεί το συνοµιλητή να συµµετέχει στην αφαιρετική εργασία της γλώσσας και να δοκιµάζεται στην αυτόνοµη παραγωγή φιλοσοφικής γνώσης· κατά τη δοκιµασία δε τούτη να µην εξαρπάζεται από εφήµερα επιτηδεύµατα, αλλά να διακρίνει τα λεπτά σήµατα της γλώσσας του κόσµου, να ανοίγεται πλήρως στο εννοιακό τους βάθος και µέσα από τη διαύγαση των φιλοσοφικών προτάσεων να καθιστά προσιτή στη γλώσσα την κοινή ζήτηση της ουσίας του πράγµατος. Αυτή η λογική χρήση της γλώσσας συνιστά ήδη µια πρωταρχική πηγή γνώσης, διότι αυξάνει στο συνοµιλητή τη συνείδηση αγνωσίας και διανοίγει νέες προοπτικές ερµηνείας της αντικειµενικής του σχέσης.
Συγκεκριµένα τον φέρνει σε ζωντανή επικοινωνία, ως σκεπτόµενο υποκείµενο, µε την ιδέα του πράγµατος, η οποία υπάρχει ήδη µέσα στο υποκείµενο υπό τη µορφή ακαθόριστης σύλληψης, αυξάνει την εσωτερίκευση της διαλογικής του εµπειρίας, κυρίως ως αναγνώριση της άγνοιας του, και συνακόλουθα την επίγνωση ότι υπάρχει κάτι περισσότερο απ. αυτό που γνωρίζει· άρα ενισχύει την αυτοσυναίσθηση ότι, ως φορέας γνώσης, δεν είναι µόνο αυτό που φαίνεται ή πιστεύει πως είναι.
Εµβαθύνοντας λοιπόν ο ίδιος σε τούτη την κατάσταση του συνειδητού-Είναι του, ουσιαστικά γίνεται όλο και περισσότερο ρεαλιστική αυτοσυνείδηση που ανακαλύπτει, εντός αυτής της ρεαλιστικότητας, την ανώλεθρη γλωσσική ισχύ, ώστε να διαµορφώνεται σε αυθεντικό συνοµιλητή µέσα στη δίνη της συζήτησης και να µην εκφυλίζεται σε απλό ακροατή που απλώς συγκατατίθεται. Από εδώ συνάγεται ότι ο διάλογος διδάσκει στους διαλεγοµένους την ευθύτητα της σκέψης και δύναται έτσι να τους υποβάλλει σε µια πολλαπλή λογική διεργασία, η οποία εξελίσσεται σε ερευνητική µέθοδο εξέτασης του
Είναι του όντος, εξέτασης του άλλου και του εαυτού. Τι είναι όµως αυτό που στη σωκρατική πρακτική της φιλοσοφίας αναδεικνύει το διάλογο σε µοναδική µεθοδολογική προϋπόθεση για να πραγµατοποιείται η φιλοσοφία ως παιδεία του ανθρώπου; Είναι το ερώτηµα που κατευθύνει το υποκείµενο στην αγωγή συνείδησης και στην ορθόφρονη κρίση, καθώς και η γνώση ως ικανότητα να θέτει και να απαντά κανείς στο ερώτηµα.
Το ερώτηµα ανταγωνίζεται την κυριαρχία της απαιδευσίας και την ανηθικότητα που αυτή συνεπαγόταν για την Αθήνα και συνεπάγεται για κάθε κοινωνία, ανεξάρτητα από τους επί µέρους αυτοχαρακτηρισµούς της (δηµοκρατική, συντηρητική κ.λπ.)· για αµφότερους δε τους συνοµιλητές λειτουργεί ως κίνητρο αυτογνωσίας, εσωτερικής πλήρωσης και κατά συνέπεια ως παιδαγωγικό κριτήριο για την εννοιακή ενότητα της συζήτησης.
Πρακτικά αυτό σηµαίνει ότι η σχέση ερωτώντος-ερωτώµενου χωρεί πέρα από την ιεραρχικά δοµηµένη σχέση γνώσης, ειδικά όταν αυτή νοείται ως επιβολή του δασκάλου πάνω στο µαθητή, και ευδοκιµεί ως µια εµπρόσωπη, όχι εκπρόσωπη σχέση· γι’ αυτό αποτελεί και ένα µέτρο κρίσης για την ποιότητα των µορφών γνώσης. Η γνώση ως ικανότητα για να θέτουµε το ερώτηµα αντιστρατεύεται τη συµβατικότητα όσο και την επιδεξιότητα, γιατί είναι ενδιάθετη γνώση συνυφασµένη µε την εσωτερική λογική που κυβερνά τον άνθρωπο και τα πράγµατα.
Σε τούτη τη γνώση στηρίζει ο Σωκράτης τη µαιευτική του τέχνη και αυτή επιχειρεί να εκµαιεύσει από τους συνοµιλητές του, µε το να δοκιµάζει να την φέρνει στο φως έτσι όπως έχει πρωτοϋπάρξει ως λογισµός του ανθρώπου και ενυπάρχει µέσα στον καθένα ως όχι ακόµη γνώση. Αυτή η γνώση συγκροτεί το λογικό υπόβαθρο των ερωτηµάτων και θέτει σε εσωτερική δράση τον διαλεγόµενο, ώστε να καθιστά δυνατή για τον εαυτό του «µια γνώση της µη-γνώσης (όχι ακόµα γνώσης) και συγχρόνως έτσι την αποποίηση του εµπειρικού πεδίου (σοφιστικής σύλληψης της γνώσης) ως θεωρητικά ατελούς».
Η παιδευτική αξία λοιπόν που προσλαµβάνει η γνώση υπό τη µορφή του φιλοσοφικού διαλόγου, επιβεβαιώναµενη διαρκώς από την ελεγκτική ισχύ του ερωτήµατος, εξουδετερώνει το χάσµα ανάµεσα στο θεωρητικό και πρακτικό βίο –ένα χάσµα που (ανα)παράγει η λογική του ακτιβισµού – µε το να αποδοµεί τις απατηλές αυτοβεβαιότητες της βιολογικής ατοµικότητας, να αποσυνθέτει τη φαινοµενική αλήθεια, να αποκαλύπτει την ανεπάρκεια µεθόδων σκέψης και πράξης που υπηρετούσαν την πολιτική κυρίως σκοπιµότητα παρά οδηγούσαν σε ένα «λόγο της ουσίας» και να στρέφει τον άνθρωπο προς τον «έλεγχο του βίου».
Υπ” αυτές τις προϋποθέσεις, η αξία των εννοιών που συνδοµούν τη διαλογική προσέγγιση – π.χ. η αξία της ρητορικής, της φιλοσοφίας, της πολιτικής του ενάρετου βίου κ.λπ.- αναγνωρίζεται ως παιδευτικά αναγκαία για την αυτοεξέταση και την αυτοκατανόηση, διότι αναδύεται από εκείνη ακριβώς τη γραµµή σκέψης που κάνει πράξη την ερευνητική δυνατότητα της ανθρώπινης σχέσης ως πολύτροπης θεωρητικοπρακτικής δραστηριότητας, αµφισβητώντας εξ υπαρχής τον χρησιµοθηρικό περιορισµό του µορφωτικού ιδεώδους, τα απόλυτα µεγέθη των πολιτικών αποφάσεων, τη λογική στενότητα της προνοµιακής «σοφίας» (πολιτικής, επιστηµονικής, θρησκευτικής) και τις ωραίες αυταπάτες της κοινωνικής ηθικής.
Είναι χαρακτηριστικό πως ο Σωκράτης, στους Πλατωνικούς διαλόγους, δεν αποφαίνεται ο ίδιος εκ των προτέρων, δεν παραθέτει ο ίδιος εξαρχής κάποια θεωρία ή άποψη. Αντίθετα, όλη η διανοητική προσπάθεια της συζήτησης στρέφεται στο να εξαχθεί η σωκρατική άποψη από τον αντίπαλο. Πρόκειται για αυτό που ο ίδιος ο Σωκράτης ονόμαζε μαιευτική. Μαιευτική βεβαίως είναι η δουλειά της μαίας, της μαμής που συμπαραστέκεται και βοηθάει την ετοιμόγεννη γυναίκα στον τοκετό.
Παίρνοντας ως παράδειγμα τη δουλειά της μητέρας του, που ήταν μαία, ο Σωκράτης ισχυριζόταν πως καμία φιλοσοφική θεωρία δεν «γέννησε» ο ίδιος, αλλά πως, σαν μαία, βοηθάει τον συνομιλητή του να «γεννήσει» από μέσα του την αλήθεια. Τι σημαίνει όμως αυτό; Σημαίνει πως για τον Σωκράτη ο άνθρωπος γνωρίζει την αλήθεια, την Ιδέα, και πως η προσπάθεια της φιλοσοφικής σκέψης έγκειται στο να βοηθήσει τον άνθρωπο να την ξαναθυμηθεί, να την επαναφέρει στη μνήμη του.
Σε ποια θέματα επικέντρωσε το ενδιαφέρον του ο Σωκράτης και σε τι διαφέρει η προσέγγισή του στα θέματα αυτά από την προσέγγιση των προγενεστέρων φιλοσόφων και ιδίως των σοφιστών; Ο Σωκράτης επικέντρωσε το ενδιαφέρον του στον ίδιο τον άνθρωπο και στην κοινωνία του. Έχει μάλιστα λεχθεί ότι «κατέβασε τη φιλοσοφία από τα άστρα στη γη», με την έννοια ότι, χάρη στη δική του προσωπικότητα, οι φιλόσοφοι έπαψαν να ασχολούνται τόσο με τα φυσικά φαινόμενα.
O Σωκράτης ωστόσο με κριτήριο τον «λόγο» θεμελίωσε την αυτονομία της ηθικής, διαχωρίζοντας το όσιο και το αγαθό από το θέλημα του θεού και την ενότητα της αρετής, αντιδιαστέλλοντας την «καθόλου» αρετή από το «σμήνος των αρετών». Επιχειρηματολόγησε σχετικά με το διδακτό της αρετής και υποστήριξε την κυριαρχικότητα ή επάρκεια της αρετής για την ευδαιμονία σε όλους τους Σωκρατικούς διάλογους.
Κι αυτό τον φέρνει εξαιρετικά κοντά στο καίριο αίτημα της εποχής μας για μια, αν όχι αντικειμενική, τουλάχιστον διϋποκειμενική ηθική, για μια οικουμενική ηθική, με υπέρβαση του πολιτισμικού, θρησκευτικού και ηθικού σχετικισμού, για έναν κώδικα κοινών αξιών, αναγκαίων για την επιβίωση του ανθρώπου ως Ανθρώπου. Η σχετική με την ηθική αποκλειστικά Σωκρατική βιβλιογραφία, με τη μορφή μονογραφιών, είναι συγκριτικά περιορισμένη σε σύγκριση με τη βιβλιογραφία για ποικίλες πτυχές της προσωπικότητας του, για τη δίκη και τον θάνατο του, ενώ αφθονούν τα άρθρα σε επιμέρους θέματα της ηθικής φιλοσοφίας του.
Με βάση ωστόσο τους έστω συναισθηματικά φορτισμένους και με πολεμικό χαρακτήρα πρώιμους Πλατωνικούς διάλογους, που γενικώς αναγνωρίζονται ως Σωκρατικοί, κυρίως με την Απολογία και τον Κρίτωνα, αλλά και με τον Ευθύφρονα, τον Λάχη, τον Λύσι, τον Χαρμίδη, τον Πρωταγόρα, τον Ευθύδημο, τον Γοργία και κάποιους ελάσσονες άλλους που δεν επικεντρώνονται στην ηθική, με προσφυγή στα Απομνημονεύματα του Ξενοφώντα, στον βαθμό που δεν διαφωνούν ριζικά με την πλατωνική εικόνα – παρά το ότι ζωγραφίζουν έναν Σωκράτη ελάχιστα απορητικό – και λαμβάνοντας σοβαρά υπόψη τις νηφάλιες κριτικές παρατηρήσεις του Αριστοτέλη.
Αλλά και με αναφορές στην προσωπικότητα, το ήθος και τη μέθοδο του Σωκράτη σε άλλους, ακόμη και μέσους διάλογους του Πλάτωνα, μπορεί κανείς με υπομονή και επιμονή, με φαντασία και τόλμη, μέσα από τους πολλούς λογοτεχνικούς χαρακτήρες, τα προσωπεία και τις μάσκες πίσω από τις οποίες μας εμφανίζεται-, να ανασυνθέσει το αίνιγμα «Σωκράτης» και να κωδικοποιήσει τις εσώψυχες προσωπικές του παραδοχές, που κρύβονταν πίσω από τις αναρίθμητες ερωτήσεις που υπέβαλε στους συνομιλητές του και τελικά έμειναν αναπάντητες.
Να ανακαλύψει δηλαδή τι κρυβόταν πίσω από το σμήνος των κάποτε αθώων, κάποτε ηθελημένα αφελών και ερμητικά εφτασφράγιστων ερωτημάτων του. Να ανασυνθέσει τελικά μια κάποια εικόνα που να αντικατοπτρίζει σε γενικές γραμμές τον ηθικό φιλόσοφο Σωκράτη. Να βάλει σε μια λογική και οριστική σειρά τις έννοιες που κυκλικά αλληλοκαθορίζονταν και αλληλοεξαρτιόνταν: «αρετή, γνώση, αγαθό, ευδαιμονία.
Πρόσθετη δυσκολία για τη λύση του γρίφου της ιεράρχησης και των προτεραιοτήτων των αξιών του αποτελεί και η έστω μεθοδολογική αρχή του «εν οίδα ότι ουδέν οίδα», η ομολογία του ότι δεν υπήρξε δάσκαλος με την καθιερωμένη έννοια κανενός και η ματαιοπονία να συναχθεί μια απάντηση μέσα από μια αρμαθιά αναπάντητων ερωτήσεων. Χρήσιμος για μια πρώτη χαρτογράφηση των φιλοσοφικών προβλημάτων που αποτέλεσαν την κινητήρια δύναμη των απαρχών της ηθικής φιλοσοφίας με τον Σωκράτη είναι ο Αριστοτέλης.
Από τον Πλάτωνα κυρίως του προσγράφεται η διαβόητη πια ειρωνεία, κυρίως ως προσποίηση από μέρους του άγνοιας κι έτσι ως μεθοδολογική αρχή αναζήτησης της ουσίας του αντικειμένου της συζήτησης, και η χρήση αναλογικών επιχειρημάτων. Από τον Αριστοτέλη η αναζήτηση καθολικού ορισμού των ηθικών κυρίως εννοιών και η εφαρμογή της επαγωγής για τα ηθικά του παράδοξα, όπως η αρετή είναι επιστήμη – γνώση, επαρκής για την ευδαιμονία, κανείς δεν κάνει κακό θεληματικά, η ακρασία ανάγεται τελικά στην άγνοια και την αμάθεια κλπ.
Για την ερμηνεία, την εξήγηση και τη δικαίωση αυτών των παραδοχών-συμπερασμάτων αναπάντητων ερωτήσεων χρειάζεται η επιστράτευση προσωπικής κατανόησης του μελετητή, γιατί το τι ήθελε να πει κάθε φορά ο Σωκράτης μας έρχεται από δεύτερο και τρίτο χέρι, με αποτέλεσμα ελάχιστα να συμφωνούν οι εκάστοτε ερμηνείες. Μια καλή εικόνα ωστόσο της Σωκρατικής μεθόδου και συγχρόνως μια επαλήθευση της Αριστοτελικής ετυμηγορίας μας δίνουν οι πρώτοι «απορητικοί» Πλατωνικοί διάλογοι. Στους διάλογους αυτούς ο Σωκράτης διερευνά με τους εκάστοτε συνομιλητές του το περιεχόμενο κάθε φορά μιας ηθικής έννοιας ή αρετής.
Στον Ευθύφρονα, λ.χ., εξετάζει την έννοια του «όσιου», στον Λύσι την έννοια της φιλίας, στον Λάχη την έννοια της ανδρείας, στον Ιππία Μείζονα την έννοια του ωραίου, στο πρώτο βιβλίο της Πολιτείας την έννοια της δικαιοσύνης, στον Μένωνα την αρετή γενικά, στον Γοργία τη ρητορική και τη δικαιοσύνη, στον Πρωταγόρα την ενότητα της αρετής και το διδακτό της, στον Ευθύδημο τη σχέση των αγαθών με την ευδαιμονία κλπ. H Σωκρατική διαλεκτική συνίσταται στον έλεγχο στον οποίο υποβάλλει ο Σωκράτης τον συνομιλητή του και τον κάνει να συνειδητοποιήσει τις ασυνέπειες και τις αντιφάσεις του κι έτσι να παραδεχτεί την άγνοια του.
O διάλογος συνήθως αρχίζει με τον ορισμό μιας έννοιας ή μιας ηθικής αρετής, ο οποίος στη συνέχεια αναιρείται. Προτείνονται άλλοι ορισμοί, που επίσης ανασκευάζονται, και στο τέλος διαπιστώνεται άγνοια της αρετής γενικά ή της συγκεκριμένης ηθικής αρετής ή έννοιας και συνήθως το θέμα μένει ανοιχτό για μια άλλη συζήτηση. Κατά τη συζήτηση προκύπτουν αρκετά «Σωκρατικά παράδοξα», δηλαδή αξιώσεις αντίθετες με τις κοινές ενοράσεις.
Πρέπει να τονιστεί ότι με τη διαλεκτική του μέθοδο δεν αναζητεί ο Σωκράτης το λεξικογραφικό νόημα του όρου που εξετάζει, αλλά, «μια μοναδική εξήγηση που εφαρμόζεται σε όλους τους ενάρετους ανθρώπους και στις πράξεις τους και δείχνει σε τι έγκειται σε κάθε περίπτωση η αρετή». Αναζητεί, δηλαδή, ένα κριτήριο, ένα σταθερό χαρακτηριστικό σε αναφορά με το οποίο κρίνονται όλα τα πρόσωπα και όλες οι πράξεις. Από τη συναίνεση των πηγών προκύπτουν ως Σωκρατικές οι θέσεις ότι η αρετή είναι γνώση, ίσως γνώση αγαθών και κακών, ή γνώση του αγαθού.
Όπως θα προσθέσει αργότερα ο Πλάτωνας, ότι κανείς δεν είναι κακός εκούσια αλλά επειδή αγνοεί το αγαθό, έχει εσφαλμένη αντίληψη γι’ αυτό και κάνει λάθος, ότι σημαντικά είναι μόνο ή κυρίως τα αγαθά της ψυχής και όχι του σώματος, ότι η αρετή είναι γνώση («επιστήμη») και είναι επαρκής, αν όχι αυτάρκης, για την ευδαιμονία ως εκπλήρωση των δυνατοτήτων μας – όλοι θέλουμε να είμαστε ευτυχισμένοι -, ότι το δίκαιο συμφέρει εκείνον που το ασκεί, ότι είναι σύμφωνο με τον ορθό λόγο και αναγκαίο για το ευ ζην να είναι κανείς ηθικός και προπαντός η απόρριψη του παραδοσιακού ανταποδοτικού δικαίου και η ανάγκη υποταγής στον νόμο με οποιοδήποτε τίμημα.
Πιο συγκεκριμένα, με βάση την – πολύ βολική στα δύσκολα – αρχή ότι καθένας μας έχει τον δικό του Σωκράτη, ο σπουδαιότερος κατά τη γνώμη μου μελετητής του Σωκράτη ως ηθικού φιλοσόφου στην εποχή μας, με αναλυτική μέθοδο και έμφαση στην επιχειρηματολογία, φαίνεται να εντοπίζει τη σωκρατική συμβολή κυρίως στην κυριαρχικότητα ή την επάρκεια της αρετής για την ευδαιμονία και στην απόρριψη της ανταπόδοσης.
Διαχωρίζοντας το «παράδοξο της φρόνησης», που αφορά στα «καλά και κακά για κάποιον πράγματα» με όρους ωφέλειας και βλάβης, από το «ηθικό παράδοξο», όπου εγείρονται ζητήματα δικαιοσύνης και αδικίας, ορθού και σφάλματος, δηλαδή με το νεότερο πνεύμα ζητήματα ηθικά, «τη Σωκρατική ηθική απαρτίζουν κατά βάση δύο κύριες απόψεις: αυτή που υποστηρίζει ότι η αρετή είναι γνώση, ή τα αποκαλούμενα ‘σωκρατικά παράδοξα’, κι εκείνη που δηλώνει ότι η αρετή φέρνει ευτυχία και η κακία δυστυχία».
O Terence Irwin. μιλά για τον ευδαιμονισμό του Σωκράτη, επισημαίνοντας τη συνάρτηση της ευδαιμονίας με τον λόγο και την αναγωγή της όχι στην ηδονή με την κοινή έννοια ή στην απλή ικανοποίηση της οποιασδήποτε επιθυμίας, αλλά στην πραγμάτωση της ανθρώπινης φύσης, στην εκπλήρωση του φυσικού δυναμικού του ατόμου, με βάση την αρχή ότι η αρετή είναι επαρκής για την απόκτηση της ευδαιμονίας και με την πεποίθηση ότι η δικαιοσύνη και η ηθικότητα συνιστούν το πραγματικό συμφέρον του ανθρώπου.
Σε παρόμοια πορίσματα καταλήγουν και άλλοι μελετητές, μερικοί από τους οποίους αντιμετωπίζουν τις θέσεις αυτές με σύγχρονα λογικά, ψυχολογικά και λογικά κριτήρια, επισημαίνοντας και κάποιες επιστημολογικές και λογικές ανεπάρκειες στη σωκρατική επιχειρηματολογία, απότοκες οπωσδήποτε του Σωκρατικού ηθικού ντετερμινισμού, της τελεολογίας και της νοησιοκρατίας.
Οι θέσεις όμως αυτές αποτέλεσαν τον καταστατικό χάρτη της ηθικής για τη Μετασωκρατική Ελληνική ηθική φιλοσοφία, η οποία, παρά την κάποτε κριτική στάση της, όπως στην περίπτωση του Αριστοτέλη και περισσότερο των επικούρειων, επιδόθηκε σε περαιτέρω επεξεργασία και συμπλήρωση τους, όπως στην περίπτωση του Πλάτωνα, των κυνικών και ιδιαίτερα της Στοάς. Ωστόσο, δεν είναι τόσο οι θέσεις καθεαυτές που εξηγούν τη μοναδικότητα και την επικαιρότητα του Σωκράτη – ίσως ο Αριστοτέλης και κυρίως οι στωικοί, ακόμη και μερικοί σοφιστές, να είναι εγγύτεροι στο νεωτερικό πνεύμα – όσο η πρωτοτυπία.
Η μέθοδος, οι προθέσεις, το ήθος, το πάθος και η μαστοριά του κορυφαίου Αθηναίου φιλοσόφου και κυρίως η ανάδειξη της δικαιοσύνης σε λυδία λίθο λόγου και πράξης και προπαντός το παράδειγμα συνέπειας λόγων και βίου που κληροδότησε στην ανθρωπότητα. Τα πρωτόγνωρα αυτά, που υπαινίχτηκε περισσότερο παρά που έθεσε, κινητοποίησαν τον φιλοσοφικό στοχασμό του Πλάτωνα να τα φτάσει στα όρια τους και του Αριστοτέλη να τα ξεκαθαρίσει, των κυνικο-στωικών να τα αναβαπτίσουν, με αποτέλεσμα η λαμπαδηδρομία της φιλοσοφίας του να τρέχει ακαταπόνητα μέχρι σήμερα.
Μπορεί να είναι υπερβολικός ο λόγος για το φαινόμενο Σωκράτης, όχι τόσο, γι’ αυτά τα λίγα θετικά στοιχεία που συνιστούν τον φιλοσοφικό πυρήνα της ηθικής του φιλοσοφίας, πολλά από τα οποία δεν τα συμμερίζονται αρκετοί φιλόσοφοι σήμερα, αλλά για το πώς «δεν τα είπε», και πότε τα βίωσε και τα έδωσε ως χρησμούς στους επίγονους, ώστε ο Σωκράτης να είναι και σήμερα η ενσάρκωση της φιλοσοφίας, ταυτόσημος με τη φιλοσοφία.
«Χωρίς τον Σωκράτη δεν θα είχε υπάρξει ο Πλάτων ως ο κατ’ εξοχήν δημιουργός της αίδιας φιλοσοφίας, δεν θα είχε υπάρξει άρα ούτε η φιλοσοφία του Αριστοτέλους, ούτε η φαντασμαγορία της έκτοτε Ιστορίας της Φιλοσοφίας…. Και αντίστροφα χωρίς τον Πλάτωνα δεν θα είχε αποκτήσει ο Σωκράτης όποια ιστορική μεγαλοσύνη έχει ως την εποχή μας, ως ακήρατη μορφή αυθεντικού ήρωος και μάρτυρος της φιλοσοφίας».
Αρκετές ηθικές θέσεις του Σωκράτη ανιχνεύονται στην Απολογία και στα Απομνημονεύματα του Ξενοφώντα. Ουσιώδη και προσωπικά χαρακτηριστικά της μεθόδου της Σωκρατικής ηθικής φιλοσοφίας είναι, η Σωκρατική «ειρωνεία», ο «έλεγχος», «η επάρκεια της αρετής για την ευδαιμονία», η «απόρριψη της ανταπόδοσης», «η αρετή είναι γνώση», «ουδείς εκών κακός» και όσες άλλες ο κάθε μελετητής θα κατορθώσει να συναγάγει.
ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΙΚΗ ΑΠΟΤΙΜΗΣΗ
Ο σωκρατικός διάλογος µπορεί να µην οδηγεί σε οριστικά αποτελέσµατα και να µην επιδιώκει κάτι τέτοιο, αλλά κατορθώνει -και αυτό είναι ένα από τα κύρια επιτεύγµατα του- να προτείνει µια µέθοδο έρευνας που συνάπτει την ιδέα της παιδείας µε τη φιλοσοφική πράξη της συνείδησης, µε τη διαλεκτική ακύρωση κάθε απόπειρας σύγχυσης ή ασάφειας σε αντιλήψεις και στόχους και µε τον αδιάλειπτο επαναπροσδιορισµό της ανθρώπινης ύπαρξης, δυνάµει της κατακτώµενης αλήθειας της και όχι της στενής της ειδίκευσης.
Αυτό αποτρέπει την εγκατάλειψη της αγωγής του προσώπου στην αντίληψη ότι η παιδεία είναι απλή εκπαίδευση για την κατάληψη µιας θέσης µέσα στους µηχανισµούς της κοινωνίας· σε ένα δε ευρύτερο πεδίο ανατιµά το φιλοσοφείν ως καθολική πράξη αµφισβήτησης που υπάγει την εφαρµογή της στην εσωτερική απαίτηση της σκεπτόµενης συνείδησης να µην υποκύπτει σε υποτιθέµενες αλήθειες ή σε πράξεις που βρίσκονται σε ευθεία αντίθεση προς τα αληθινά νοήµατα της ζωής: «ο δε ανεξέταστος βίος ου βιωτός ανθρώπω».
Γιατί όµως τέτοια αµφισβήτηση; Επειδή η κοινωνική, πολιτική και πολιτισµική πραγµατικότητα που ζούσε ο Σωκράτης είχε οδηγήσει το ανθρώπινο άτοµο σε απόλυτη καταρράκωση, τον κόσµο σε επικίνδυνο χωρισµό και τη λειτουργία των θεσµών σε παραλυτικό λήθαργο. Η καθηµερινή συµπεριφορά συνακόλουθα και η γενική κουλτούρα αναπαρήγαγαν την απατηλή συνείδηση και την ψευδαίσθηση της γνώσης.
Αυτό είχε ως περαιτέρω συνέπεια η σωκρατική διδασκαλία, αντί για αυθεντική κίνηση φιλοσοφικής κατανόησης και προσωπικής ζήτησης παιδείας, να αντιµετωπίζεται από πολλούς µε προκατάληψη και να διαστρεβλώνεται εύκολα µε συνειδητές ή ασυνείδητες παραποιήσεις σχετικά µε µορφωτικά, ηθικά, κοινωνικά, πολιτικά, φιλοσοφικά ζητήµατα.
Αλλά στην πραγµατικότητα η φιλοσοφική πρακτική της αµφιβολίας δεν περιοριζόταν σε εξωτερικές αρνήσεις: στην άρνηση της δεσπόζουσας µορφωτικής βλέψης για εκµάθηση της πολιτικής τέχνης και για επιτυχή ανάµειξη στα πολιτικά πράγµατα ή σε µια θεωρητική απόρριψη της αντίληψης περί µόρφωσης, την οποία έτεινε να εκπληρώνει η διαφωτιστική δραστηριότητα των σοφιστών απεναντίας αποσκοπούσε στο να συνδέσει τη σχέση γνώσης του ανθρώπου µε την οντολογική ζωτικότητα της εσωτερικότητας του και µε την κατάκτηση της φιλοσοφικής διαύγειας ως προϋπόθεσης για την επιδίωξη του άριστου και βέλτιστου.
Η ανασκευή εξάλλου των επί µέρους ορισµών κατά τη συζήτηση επιτύγχανε να ρευστοποιεί κάθε µονοδιάστατη αξίωση για γνώση και να προωθεί την αξιακή ολοκλήρωση της αυτογνωσίας ως γνωσιοθεωρητικής αρχής «για µια θέση του ατόµου µέσα στον κόσµο» και συνακόλουθα για τη ζωτική αναγέννηση του πολιτισµικού και πολιτικού όλου, την οποία είχε τόσο ανάγκη η πολιτική κοινωνία της Αθήνας.
Ο Άνυτος ήταν γιός του πλουσίου Ανθεμίωνος. Κληρονόμησε από τον πατέρα του μια μεγάλη περιουσία και ένα βυρσοδεψείο. Ο Ανθεμίωνας ήταν κατά τον Σωκράτη άνθρωπος αυτοδημιούργητος, αξιοπρεπής, μετριόφρων αν και πλούσιος. Ο Άνυτος ασχολήθηκε με την πολιτική (δημοκρατικούς). Το 409 π.Χ. έγινε Στρατηγός και πήγε με 30 πλοία προς βοήθεια της Πύλου που πολιορκούσαν οι Σπαρτιάτες. Η αποστολή απέτυχε και τον κατηγόρησαν για προδοσία, αλλά αθωώθηκε επειδή πλήρωσε τους δικαστές όπως μας ενημερώνει ο Αριστοτέλης.
Όταν ανέλαβαν οι τριάκοντα έφυγε από την Αθήνα μαζί με τους δημοκράτες, και επέστρεψε πάλι όταν η δημοκρατία επανήλθε το 403 π.Χ. Μαζί με τον Θρασύβουλο και τον Αρχίνο διετέλεσε αρχηγός του δημοκρατικού κόμματος. Με τον Σωκράτη δεν ήταν άγνωστοι διότι ο Άνυτος είναι ένας από τους βασικούς συνομιλητές στο έργο «Μένων ̈ (Ο Μένωνας ήταν Θεσσαλός Στρατηγός). Η συνομιλία αυτή συνέβαλε αποφασιστικά στο μίσος του Άνυτου, το οποίο στηρίζεται σε πολιτικές αντιπαραθέσεις αρχικώς, για να περάσει και σε προσωπικό επίπεδο διότι ο Σωκράτης ήταν καυστικός.
Στο έργο λοιπόν, ο Σωκράτης επαινεί τον πατέρα του, αλλά επικρίνει ταυτόχρονα τον ίδιο, που κληρονόμησε την περιουσία (δηλ δεν την δημιούργησε ο ίδιος) παρόλα αυτά ήταν αλαζόνας. Ακόμα ο Σωκράτης του δείχνει ότι δεν θαυμάζει την μόρφωση και την ανατροφή του, με την οποία εξαπατά τον όχλο για να τον εκλέγουν σε κρατικά αξιώματα. Ο Άνυτος δεν μπορεί πια να συγκρατηθεί και ξεσπά λέγοντας του να φυλάγεται διότι στην πόλη αυτή μπορεί κανείς ευκολότερα να βλάπτει παρά να ευεργετεί. Ο Σωκράτης αντιλαμβάνεται την απειλή που αργότερα πραγματοποιείται. Παρόλα αυτά ο Σωκράτης λέει στον Μενωνα με ειρωνικό ύφος:
̈Ω Μένων, Άνυτος μεν μοί δοκεί χαλεπαίνειν ̈ δηλαδή ̈Ω Μένων, νομίζω ότι ο Άνυτος εθύμωσε… ̈.
Ο Σωκράτης στην συνέχεια γελοιοποίησε στον διάλογο τον Άνυτο, και του απέδειξε ότι παρά την μεγάλη ιδέα που έχει για τον εαυτό του ότι είναι ένας μικρός και εντελώς ανόητος που νομίζει κενώς ότι κάποιος είναι. Ο Άνυτος επίσης δεν είχε καλό τέλος, αφού οι Αθηναίοι τον εξόρισαν, πήγε στην Ηράκλεια του Πόντου και εκεί τον λιθοβόλησαν.
Ο Λύκων ήταν ένας δημαγωγός που προετοίμασε τα στοιχεία για την δίκη, κάτι σαν δικηγόρος κατηγορίας θα λέγαμε σήμερα. Τα στοιχεία που έχουμε γι αυτόν είναι τα λιγότερα από τους τρείς κατηγόρους. Κατά την διάρκεια του Συμποσίου (Ξενοφών ̈Συμπόσιον ̈) ο Λύκων επαίνεσε τον Σωκράτη λέγοντας του ̈Μα την Ήρα Σωκράτη, μου φαίνεται ότι είσαι καλός και αγαθός άνθρωπος ̈. Βέβαια στην δίκη είπε τα αντίθετα. Οι Αθηναίοι μετά εξόρισαν τον Λύκωνα όπως και τον Άνυτο.
Η Κατηγορία
Ο Μέλητος λοιπόν υπέβαλε στο δικαστήριο την μήνυση που έγραφε τα εξής: Τάδε εγράψατο και αντωμόσατο Μέλητος ο Μελήτου Πιθεύς Σωκράτει Σωφρονίσκου Αλωπεκήθεν αδικεί Σωκράτης, ους μεν η πόλις νομίζειν θεούς ου νομίζον, έτερα δε καινά δαιμόνια εισηγούμενος, αδικεί δε και τους νέους διαφθείρων. Τίμημα Θάνατος. Δηλαδή ότι ο Σωκράτης δεν πιστεύει στους θεούς που πιστεύει η πόλη, εισάγει καινούριους θεούς, είναι ένοχος επιπλέον διότι διαφθείρει τους νέους. Ποινή Θάνατος. Η λέξη ̈νομίζω ̈ στα αρχαία δεν σημαίνει απλά πιστεύω, αλλά και απονέμω τιμές προς τους θεούς.
Η κατηγορία της ασέβειας ήταν βαρύ παράπτωμα κατά τους αρχαίους, δεύτερη κατηγορία δηλ για την διαφθορά των νέων, είχε να κάνει με την περιφρόνηση προς το πολίτευμα δηλ την δημοκρατία, που ήταν και το ουσιαστικό πάτημα για την καταδίκη του. Όμως ο πραγματικός λόγος ήταν ότι επειδή ο Σωκράτης δεν τους επαινούσε αλλά τους έβγαζε στην επιφάνεια τα λάθη και τα ηθικά παραπτώματα που ήταν πολλά, αρχής γενομένης με τον Άνυτο, και στην συνέχεια με τους ίδιους τους δικαστές.
Η Ηλιαία ήταν το ανώτατο δικαστήριο των Αθηνών (Ηλιαία ή Αλία εκ του αλιάζεσθαι δηλ συναθροίζεσθαι), και οι δικαστές ονομάζονταν Ηλιαστές. Ήταν 6.000 άτομα τα οποία εξελέγοντο κάθε χρόνο με κλήρο. Έπρεπε να έχουν συμπληρώσει το 30στό έτος ηλικίας τους, να μην όφειλαν στο δημόσιο, να μην στερούντο πολιτικών δικαιωμάτων και να έκαναν την σχετική αίτηση. Η Ηλιαία δίκαζε κατά τμήματα απαρτιζόμενα από 501 δικαστές. Στα δικαστήρια που ονομάζοντο »τιμηταί» (όπως αυτό προς τον Σωκράτη, όπου ο κατήγορος πρότεινε την ποινή) και σε δικαστήρια που ο νόμος πρότεινε την ποινή που ονομαζόταν »ατίμητοι».
Η ψηφοφορία ήταν δυαδική, δηλ είτε διάτρητος (καταδικαστική) είτε άτρητος (αθωωτική). Αν το αποτέλεσμα ήταν καταδικαστικό, ακολουθούσε μια δεύτερη ψηφοφορία για τον προσδιορισμό της ποινής, στην οποία ο κατηγορούμενος είχε το δικαίωμα να προτείνει την ποινή του. Εάν κατά την πρώτη ψηφοφορία το 1/5 του συνόλου άτρητος (αθωωτική), ο μηνυτής ετιμωρείτο με 1000 δρχ. πρόστιμο και στέρηση μερικών δικαιωμάτων.
Σε ηλικία περίπου εβδομήντα ετών ο Σωκράτης για πρώτη φορά εκκλήθηκε να μιλήσει μπροστά σε δικαστές και σε τόσο μεγάλο κοινό. Αυτό όμως δεν τον πτόησε να είναι όπως στην καθημερινή του ζωή. Η Απολογία υπολογίζεται να κράτησε περίπου έξι ώρες, και μαζί με τις υπόλοιπες διαδικασίες η δίκη κράτησε όλη μέρα. Ο Ξενοφώντας μας πληροφορεί ότι δημιουργήθηκε στον αέρα θόρυβος μεταξύ των δικαστών που εξελίχθηκε σε φθόνο κατά του Σωκράτη λόγω ότι έλεγε πράγματα που δεν τους άρεσαν, πράγμα που σημαίνει ότι ο Σωκράτης χτύπαγε τον εγωισμό τους.
Με την γνωστή λογική του ο Σωκράτης αντικρούει όλα τα σαθρά επιχειρήματα που οι εχθροί προσπάθησαν να στηρίξουν κατηγορίες. Μια από όλες τις κατηγορίες ήταν ότι έπαιρνε χρήματα για να διδάξει, όμως ο Σωκράτης είπε ότι μεγαλύτερη απόδειξη ότι κάτι τέτοιο δεν ισχύει είναι η φτώχεια του, άλλωστε κανείς δεν παρουσιάστηκε ως μάρτυρας να πει ότι πλήρωσε την Σωκράτη. Ο Σωκράτης λέει στο δικαστήριο ότι ο Χαιρεφών πήγε στους Δελφούς και ρώτησε την Πυθία ποιος είναι ο σοφότερος όλων, και η Πυθία είπε ̈ανδρών πάντων Σωκράτης σοφότερος, και προς επιβεβαίωση έφερε ως μάρτυρα τον αδερφό του Χαιρέφωνα, Χαιρεκράτη διότι ο Χαιρεφών είχε πεθάνει ήδη.
Ο χρησμός αυτός των Δελφών, δεν έπεισε τον Σωκράτη ότι ίσχυε, και αναζήτησε να βρει τους λόγους για τους οποίους ελέχθη, εφόσον ήξερε ότι έλειπαν αρκετές γνώσεις από την βιβλιοθήκη του μυαλού του για να ονομαστεί σοφός. Στην πορεία όμως, συζήτησε με πολλούς που έλεγαν ότι ήταν σοφοί, και με την γνωστή μέθοδο τους απεδείκνυε ότι δεν ήταν. Τότε αντιλήφτηκε τον λόγο για τον οποίο η Πυθία τον αποκάλεσε σοφότερο όλων, τον αποκάλεσε διότι είχε επίγνωση της αγνοίας του, δηλαδή το περίφημο »εν οίδα, ουδέν οίδα » οπότε είχε μια σωστή εκκίνηση για την εξέλιξη των γνώσεων του.
Γύρω από το όνομα του Σωκράτη είχε υπάρξει μια διαβαλλόμενη δυσφήμιση η οποία ήταν δύσκολο να αλλάξει μέσα σε 6 ώρες. Οι δικαστές δεν είχαν την ευκαιρία να δουν πίσω από τα λόγια αν οι πράξεις ήταν ανάλογες. Σε αυτή την δυσφήμιση ρόλο είχαν παίξει διάφοροι κωμικοί ποιητές όπως ο Αριστοφάνης, όπου στο έργο »Νεφέλες» πάνω στην διακωμώδηση είχε αναφερθεί ότι ο Σωκράτης »έτερα δε καινά δαιμόνια εισηγούμενος ̈ και ότι ̈αδικεί δε και τους νέους διαφθείρων» δηλαδή αυτά που επικαλέσθηκαν οι τρείς κατήγοροι στο δικαστήριο 30 χρόνια αργότερα από το θεατρικό έργο.
Στο δικαστήριο ο κατηγορούμενος είχε το δικαίωμα να κάνει ερωτήσεις στους κατήγορους του, έτσι ο Μέλητος κατατροπώθηκε πολλές φορές και παρέμεινε σιωπηλός μην έχοντας κάτι να πει. Ο Σωκράτης στην συνέχεια προκαλεί τον θόρυβο των δικαστών λέγοντας τους ότι δεν πρόκειται να αλλάξει τρόπο ζωής έστω και αν μέλλει να πεθάνει πολλές φορές, και στην συνέχεια τους λέει να μην θορυβούν και να τον ακούσουν με προσοχή διότι θα ωφεληθούν. Εκεί λέει και το ιστορικό ότι είναι σαν αλογόμυγα που προσπαθεί να ξυπνήσει το δυνατό αλλά νωθρό άλογο που είναι η Αθήνα, και ότι δεν θα βρουν άλλον σαν αυτόν.
Μετά τους λέει ότι για χάρη τους παραμέλησε την οικογένεια του και σαν πατέρας ή μεγάλος αδελφός προσπαθεί να πείσει τους αγαπητούς του Αθηναίους να φροντίσουν για την αρετή. Είπε επίσης ότι δεν ασχολήθηκε με την πολιτική διότι δεν τον άφησε το δαιμόνιο (θεότητα που τον συμβούλευε), και ορθώς, διότι αν μετείχε στα κοινά προ πολλού θα ήταν κατεστραμμένος ηθικά και δεν θα μπορούσε να ωφελήσει ούτε τον εαυτό του ούτε τους άλλους. Οι δικαστές για μια ακόμη φορά οργίζονται. Ο Σωκράτης κρίνεται ένοχος με 281 κατά και 220 υπέρ, οπότε και ξεκινά το δεύτερο μέρος της διαδικασίας.
Καλείται λοιπόν ο Μέλητος για να δώσει εκ νέου την προτεινόμενη τιμωρία. Και πάλι χωρίς ίχνος ηθικού σθένους ενώ θα μπορούσε να προτείνει ελαφρότερη τιμωρία, προτείνει θάνατο. Τότε οι δικαστές ως όριζε ο νόμος, ζητούν από τον Σωκράτη να προτείνει την τιμωρία που ο ίδιος νομίζει ότι του αξίζει. Ο Σωκράτης τους λέει ότι σε έναν άνθρωπο που προσπαθούσε μια ζωή να κάνει τους Αθηναίους ηθικότερους, το μόνο που του αξίζει είναι να σιτίζεται δωρεάν από το Πρυτανείο, όπως οι φιλοξενούμενοι του κράτους, οι ευεργέτες, οι Ολυμπιονίκες, οι Στρατηγοί κτλ. Οι δικαστές εξεγείρονται για ακόμα μια φορά.
Οι μαθητές και φίλοι του Πλάτων, Κρίτων, Κριτόβουλος, Απολλόδωρος παρακαλούν τον Σωκράτη να ορίσει ένα οποιοδήποτε χρηματικό ποσό το οποίο θα διέθεταν εκείνοι αντ αυτού, τότε ο Σωκράτης ορίζει τις τριάκοντα μνες. Το δικαστήριο με διαφορά 80 ψήφων κατά, καταδικάζει τον Σωκράτη εις θάνατον. Η διαδικασία επερατώθη, ο Σωκράτης τους λέει ότι έτσι και αλλιώς ο φυσικός θάνατος δεν είναι μακριά οπότε θα μπορούσαν να περιμένουν. Τα αρμόδια όργανα παραλαμβάνουν τον Σωκράτη, απευθυνόμενος στους δικαστές λέει:
»Έφτασε λοιπόν η ώρα για να απέλθωμεν, εγώ μεν για να αποθάνω, εσείς δε για να ζήσετε. Ποιός όμως από τους δυο πηγαίνει σε καλλίτερο μέρος μόνον ο Θεός γνωρίζει».
Ο ΘΑΝΑΤΟΣ ΤΟΥ ΣΩΚΡΑΤΗ
Πολλοί είναι εκείνοι οι σύγχρονοι μελετητές που σκοπίμως δεν αναφέρονται λεπτομερειακώς στον τρόπο θανάτου του μεγάλου φιλοσόφου. Απλά λέγεται ότι ο Σωκράτης καταδικάστηκε και θανατώθηκε, ότι δηλαδή εκτελέστηκε η ποινή του. Το γεγονός όμως ότι ο ίδιος ο Σωκράτης επέλεξε να πεθάνει αρκετές ώρες νωρίτερα από την προκαθορισμένη χρονική στιγμή εκτέλεσης της ποινής του, σε τι σκέψεις μας οδηγεί; Το ότι είχε τη δυνατότητα διαφυγής και δεν το έπραξε;
Ας εξετάσουμε όμως τις τελευταίες υπερήφανες στιγμές του Σωκράτη, όπως διατυπώνονται αυθεντικά μέσα από τον πλατωνικό «Φαίδωνα»: »Και ο Κρίτων είπε: «Σωκράτη, ο ήλιος είναι ακόμα πάνω στα βουνά και δεν έχει δύσει. Εγώ πάλι γνωρίζω και άλλους που εκτελούν την ποινή αργά, όποτε τυχόν τους αναγγελθεί η εντολή, αφού δειπνήσουν και πιουν πολύ καλά και ικανοποιήσουν όποιες τυχόν επιθυμίες έχουν. Γι αυτό λοιπόν μη βιάζεσαι, υπάρχει ακόμα χρόνος.».
Και ο Σωκράτης απαντώντας είπε: «Κρίτων, εκείνοι βέβαια που λες εσύ πράττουν κατ αυτό τον τρόπο -διότι πιστεύουν ότι κερδίζουν με την καθυστέρηση-, αλλά εγώ τουλάχιστο είμαι πεπεισμένος ότι δε θα πράξω έτσι. Διότι δε νομίζω ότι θα κερδίσω τίποτα με το να πιω το δηλητήριο αργότερα, προσπαθώντας να σώσω μια ζωή που ήδη είναι χαμένη. Μόνο που θα ξεγελούσα τον εαυτό μου με αυτό. Εμπρός λοιπόν, άκουσέ με και μην πράξεις διαφορετικά.». Και ο Κρίτων, αφού άκουσε αυτά, έγνεψε στο παιδί που ήταν κοντά και εκείνο βγήκε από το κελί και παρέμεινε για μερική ώρα.
Ύστερα γύρισε φέρνοντας τον φύλακα που κουβαλούσε ένα ποτήριο δηλητήριο. Ο Σωκράτης, αφού είδε τον άνθρωπο, είπε: «Εσύ, καλέ μου φίλε, που κατέχεις αυτά τα ζητήματα, οδήγησέ με για το τι πρέπει να κάνω.». Τότε ο φύλακας απάντησε: «Τίποτα άλλο δεν πρέπει να κάνεις, παρά να περπατήσεις ωσότου βαρύνουν τα πόδια σου και μετά θα πέσεις κάτω και το δηλητήριο θα επενεργήσει.». Και αμέσως έδωσε το ποτήρι με το δηλητήριο στο Σωκράτη. Δεν αξίζει στον πρωτεργάτη της διαλεκτικής το μονόχνοτο σχήμα καταδίκη – θάνατος.
Είναι ίσως και αδόκιμο. Ο Σωκράτης δεν καταδικάστηκε σε θάνατο από τους Αθηναίους δικαστές, αλλά από τον ίδιο του τον εαυτό. Ίσως η ιστορία και οι ιστορικοί μας δηλώνουν περίτρανα το πρώτο. Επειδή όμως δεν πρόκειται για ένα φαινόμενο που ανήκει αποκλειστικά στη δεδομένη ιστορική στιγμή, αλλά σε όλη τη διαχρονία της ανθρώπινης υπάρξεως, το μόνο που καταφέρνει η επιστήμη της ιστορίας -αλλά και η στείρα φιλολογία- είναι επιεικώς μια επικίνδυνη παρερμηνεία. Δεν εξαπατήθηκαν οι δικαστές από τα στοιχεία που είχαν στα χέρια τους, αλλά από τον ίδιο τον κατηγορούμενο.
Η ζωή του Σωκράτη ποτέ δεν αποτέλεσε γι αυτόν αυτοσκοπό, όσο παράξενο κι αν αυτό ακούγεται σήμερα, για τους σύγχρονους ανθρώπους. Η ζωή η δική του ήταν η ζωή όλων. Η ύπαρξή του είχε αφιερωθεί πρόδηλα στον κόσμο. Ο ίδιος έλεγε πως δεν ήταν πολίτης της Αθήνας, αλλά πολίτης του κόσμου. Όταν είδε στα τελευταία του χρόνια ότι οι άνθρωποι τον απαρνούνται, ότι δηλαδή απαρνούνται τη διαλεκτική, την επαγωγή, την υψηλή σκέψη και την ίδια την αλήθεια, δεν υπήρχε λόγος περαιτέρω ύπαρξης. Ο θάνατος του Σωκράτη επήλθε από την ίδια την κατηγορία και όχι από την απόφαση του δικαστηρίου.
Και δεν έφταιξε γι αυτό η δικαιοσύνη, δεν έφταιξαν γι αυτό οι δικαστές. Καθώς ο Σωκράτης ήταν ο άνθρωπος του κόσμου, ενώπιόν του βρισκόταν το δικαστήριο του κόσμου και όχι το αρχαίο Αθηναϊκό δικαστήριο. Από τη μια πλευρά βρίσκονταν οι κοινοί άνθρωποι με τις γεμάτες τύψεις στενές ψυχές τους. Από την άλλη όμως βρισκόταν εκείνο το στοιχείο που τους θύμιζε την πραγματική ουσία του ανθρώπου, εκείνο που τους καταδείκνυε την άσχημη ζωή τους. Άλλοι το λένε συνείδηση, άλλοι το λένε αυτοέλεγχο, ο Σωκράτης το είπε αλογόμυγα, ήταν ο ίδιος του ο εαυτός.
Επρόκειτο λοιπόν για μια από τις πολλές φορές στην ιστορία, όπου οι άνθρωποι δεν επιθυμούν να εξαγνιστούν, αλλά να σκοτώσουν τον εξαγνιστή, πράγμα φυσικά ευκολότερο και ανώδυνο: «Ο Σωκράτης ήταν ένα τραγικό πρόσωπο. Όχι γιατί ήπιε το κώνειο, αλλά γιατί ήξερε ότι στη φύση υπάρχει και το κώνειο. Όχι γιατί τον δικάσανε οι συμπολίτες του, αλλά γιατί ήξερε ότι η φύση δικάζει το λευκό γιασεμί στον κήπο να μαραίνεται το χειμώνα, και το λευκό χιόνι στο όρος να λειώνει το καλοκαίρι… Δεν εξαπατήθηκαν οι Αθηναίοι να τον δικάσουνε άδικα. Ο ίδιος εξαπάτησε τους Αθηναίους να τον δικάσουνε δίκαια. Ο φρόνιμος ένας μεταχειρίστηκε σαν εργαλείο τους άφρονες πολλούς…».
Σχετικά με τα τελευταία λόγια του Σωκράτη («Κρίτων, οφείλουμε μια ευχαριστήρια θυσία στον Ασκληπιό, έναν πετεινό. Κάντε το, και μην το ξεχάσετε.»). «Τι υπονοεί τούτη η παράξενη κουβέντα: Ολάκερη η ζωή μου εστάθηκε μια αρρώστια. Τώρα που φεύγω, εκείνο που στην ουσία φεύγει δεν είναι η ζωή αλλά η αρρώστια. Σε ποιον άλλο λοιπόν χρωστώ να ομολογήσω χάρη, παρά στο γιατρό που με γιάτρεψε; Στον Ασκληπιό, το θεό της υγείας. Μόνο που ο Σωκράτης εκείνη την ώρα δε μιλούσε για λογαριασμό του μόνο.
Μιλούσε για κείνους, που ενώ γεννιούνται ζώα όπως όλοι μας, καθώς τελειώνουν, φτάνουν να γίνουν άνθρωποι, όπως λίγοι από εμάς.». Τα τελευταία αυτά όμως λόγια αυτοσυνειδησίας του Σωκράτη θα προσέθετα ότι περιέχουν κυρίαρχο το αίσθημα της πικρίας. Η ζωή του ήταν η ζωή όλων. Εφόσον οι όλοι αποδείχθηκαν άρρωστοι, και η δική του ζωή αισθανόταν ότι καταδικάστηκε σε ασθένεια. Και ο Σωκράτης ήπιε το κώνειο, μαζί του όμως πέθαινε και ολόκληρος ο κόσμος.
Για το δίκαιο των πραγμάτων όμως κρίνουμε σκόπιμο να παραθέσουμε και μια αντιπροσωπευτική άποψη εκείνων των διανοητών που δεν έδωσαν όμοια -με την προαναφερθείσα- ερμηνεία στα τελευταία του αυτά λόγια. Θα μας πει ο Frιedrich Nietzsche στη Φιλοσοφία του:
«Ο Σωκράτης δεν ήταν μονάχα ο σοφότερος φλύαρος, υπήρξε μεγάλος και στη σιωπή. Θα προτιμούσα να σώπαινε και στις τελευταίες στιγμές της ζωής του. Αυτή η γελοία και τρομερή τελευταία λέξη σημαίνει, για όποιον μπορεί να την καταλάβει: Κρίτων η ζωή είναι μια αρρώστια. Είναι δυνατόν; Ένας άνθρωπος σαν αυτόν που είχε ζήσει χαρούμενος μέσα στον κόσμο, σα στρατιώτης, αυτός ο άνθρωπος πεσιμιστής. Ο Σωκράτης, ναι ο Σωκράτης υπόφερε από τη ζωή. Αλίμονο φίλοι. Πρέπει να ξεπεράσουμε ακόμα και τους Έλληνες».
Όχι λοιπόν, δεν είναι έτσι τα πράγματα όπως μας τα εξηγεί ο Nietzsche. Δεν ήταν πεσιμισμός τα τελευταία λόγια του Σωκράτη, αλλά όπως αναφέρθηκε παραπάνω, ένα μείγμα αυτογνωσίας και πικρίας για τη ζωή των ανθρώπων που χάνεται στο σύνολό της. Αυτά ήταν γνήσια και σπάνια ανθρώπινα συναισθήματα. Αν είναι κάτι να ξεπεραστεί, πρόκειται για τη μικρότητα του πλήθους και όχι για τη μεγαλοσύνη του διαχρονικού και αληθινού ανθρώπου, του Σωκράτη.
Η ΑΠΟΛΟΓΙΑ ΤΟΥ ΣΩΚΡΑΤΗ… Η συνέχεια ΕΔΩ
ΠΗΓΗ: http://theancientweb.wordpress.com/
